Kā ka luna hoʻoponopono nota: Unuhi ʻia na Ākea Kahikina. Click here to read this article in English. 

E hoʻolauna ana nā mea kau kānāwai ma ka ʻAha Lunamakaʻāinana mokuʻāina i pila i ʻike mua ʻole ʻia ma nā lā e hiki mai ana, a ʻo ia ka mea e hoʻohiki ʻia ai ke kālā he $600 miliona no ke kākoʻo ʻana i ke kūkulu hale kumukūʻai kaulike ʻana ma nā ʻāina hoʻokūʻonoʻono Hawaiʻi, a e hāpai pū ʻia ana kahi pila e hoʻonui aʻe i ka uku hana liʻiliʻi loa he $10.10 i $18 no kēlā me kēia hola. 

ʻO Scott Saiki ka wahaʻōlelo no ka ʻAha Lunamakaʻāinana, a ua hoʻolaha akula ʻo ia i ua mau hoʻolālā nei ma o kahi haʻiʻōlelo kikoʻī a pōkole ma ka Pōʻakolu e hoʻomaka ʻia ai ka ʻAhaʻōlelo ma kēia makahiki, a ʻaʻole nō pēlā ka maʻamau.

Ua wehewehe iki hoʻi ka Lunamakaʻāinana mokuʻāina ʻo Aaron Ling Johanson i kahi hoʻolālā na nā Kemokalaka e pākuʻi i ke kānāwai e kauoha ʻia ai ka pūʻali kaua moana ʻAmelika e pani i ka pono lako mālama wāwahie nui ma Kapūkakī. 

ʻO ka wehena maʻamau penei: hoʻomaka nā mea kau kānāwai i ka wā ʻahaʻōlelo ma o nā haʻiʻōlelo lokomaikaʻi e paipai ʻia ai ka mea hoʻolohe, akā ʻaʻole e kuhi pono ʻia nā ʻike kikoʻī. Ma kēia makahiki, e koho balota hou ʻia nā kūlana a pau ma ka ʻAha Lunamakaʻāinana a me ka ʻAha Kenekoa, a ke hoʻohiki lehulehu mai nei nā Kemokalaka ʻAha Lunamakaʻāinana i kekahi mau pahuhopu nui a kikoʻī.

No ʻelua mau makahiki aku nei, ʻaʻohe anaina kanaka a me nā mea hoʻouluulu o ke Kapikala i pani ʻia ma ka lā hoʻomaka. ʻŌlelo aku nā mea kau kānāwai, e kūkākūkā hou ana lākou i ka wehe hou ʻana i ke kūkulu ma ka hopena o ka mahina inā e emi nui iho ana ka hū ʻana aʻe o Covid-19 ma kēlā manawa. Ua ʻāpono nā alakaʻi ʻAha Lunamakaʻāinana i ka hele ʻana mai o nā mea kūkala hou e paʻi kiʻi, akā ʻaʻole pēlā kā ka ʻAha Kenekoa. 

Ua komo pūnaewele nā kenekoa he ʻehiku a me nā lunamakaʻāinana he ʻelima i nā hana lā hoʻomaka ma o Zoom, a ua mālama ka Luna Kānāwai Nui no ko Hawaiʻi ʻAha Hoʻokolokolo Kiʻekiʻe ʻo Mark Recktenwald i ka hoʻohiki kūlana i ka Lunamakaʻāina ʻo Linda Clark ma ka ʻAha Lunamakaʻāinana. Ua hoʻonoho ʻia ʻo Clark e ke kiaʻāina ʻo David Ige e hana no ko Maui Hikina, ko Lānaʻi, a me ko Molokaʻi. 

Ma ka ʻAha Kenekoa, ua hīmeni ʻo Malia Kaai-Barrett i ke mele aupuni ʻAmelika a me ke mele ʻo Hawaiʻi Ponoʻī no ka hālāwai mua, akā ua pau nā hālāwai i ka hana ʻia ma mua o ka hala ʻana o hoʻokahi hola. 

ʻO ko ka ʻAha Kenekoa mau kumuhana koʻikoʻi, ʻo ia ka hoʻoponopono ʻana i nā pilikia i pili i ke olakino noʻonoʻo, ka nui kanaka ʻilihune, ka hoʻoholo ʻana i nā hana e kūkulu ʻia ai nā hale kumukūʻai kaulike, a me nā kaulike ʻole ma ke kiʻi ʻana i nā mea waimaka lehua. 

ʻO ka ʻoi paha o ka hoʻolālā kupanaha ma ka papa hana a ka ʻAha Lunamakaʻāinana, ʻo ia ka hoʻohiki ʻia ʻana o nā kālā he $600 miliona ma ke ʻano he puʻu kālā hoʻokahi i ke Keʻena o Nā ʻĀina Hoʻokūʻonoʻono Hawaiʻi no ke ʻalo ʻana i ko ka mokuʻāina pōpilikia hale kumukūʻai kaulike. Hiki ke hōʻoiaʻiʻo ʻia kēia e kahi koena e wānana ʻia ma ko ka mokuʻāina ʻohina ʻauhau, a mahuʻi ʻia nō ia, he $1 biliona ana ua koena nei. 

Ua ʻōlelo akula ʻo Saiki, ʻo nā Kānaka Maoli ka ʻoi o ka hui “i hoʻopilikia nui ʻia a i ālai nui ʻia ma o ke kumukūʻai hale,” a hoʻomau akula ʻo ia penei, “ʻo kēia nō ka wā e hāʻawi ʻia aku ai nā waiwai i ke Keʻena o Nā ʻĀina Hoʻokūʻonoʻono Hawaiʻi e pono ai ko lākou kuleana hoʻokahu.”

Ua ʻōlelo akula ka wahaʻōlelo ʻAha Kenekoa ʻo Jacob Aki, ua ʻoluʻolu nā Kemokalaka ʻAha Kenekoa i kā ka ʻAha Lunamakaʻāinana hāpai pila, akā ʻaʻole lākou i hoʻohiki i kahi huina kālā kikoʻī. Ke hoʻolālā nei ka ʻAha Lunamakaʻāinana i ka hoʻohana ʻana i ke koena mokuʻāina e uku ʻia ai ka papahana kūkulu hale no HHL, a ua ʻōlelo akula ʻo Aki, ke noʻonoʻo nei ka ʻAha Kenekoa i ka hoʻohana ʻana i mau māhele like ʻole o nā kālā pekelala a me nā kālā mokuʻāina. 

ʻO Tyler Gomes, ʻo ia ka hope luna o ke Keʻena o Nā ʻĀina Hoʻokūʻonoʻono Hawaiʻi, ua ʻōlelo akula ʻo ia nei, e hiki ana paha i kēlā kālā ke kūkulu i nā home no nā kaukani o nā Kānaka Maoli he 28,000 e kali ana i ka palapala hoʻolimalima hale maiā DHHL. Ua wehewehe akula ʻo ia i kēia me he hāpai pila koʻikoʻi loa lā. 

ʻO ka manawa i loaʻa ai kahi puʻu kālā like i ke keʻena, aia nō ia ma ka makahiki 1995, ʻo ia ka wā i ʻāpono ai ka papa luna hoʻokele a ke kiaʻāina ʻo John Waiheʻe i $600 miliona kālā i ke keʻena e hoʻonā i kahi hoʻopiʻi e pili ana i ka moʻolelo loloa o ka hana ʻino ʻia ʻana o nā ʻāina home kūʻonoʻono e ka mokuʻāina. 

He uku hoʻoponopono kēlā hoʻonā no nā ʻāina i mālama ʻia ma lalo o ke kānāwai pekelala ʻo Hawaiian Homes Commission Act no ko ka Hawaiʻi noho home kūʻonoʻono ʻana, akā ua lawe ʻia akula kēlā mau kālā no nā mea ʻē aʻe, e laʻa nā kahua hoʻolulu mokulele a me nā pono lako lehulehu ʻē aʻe. 

Ua uku ʻia kēlā hoʻonā i ke keʻena ma o nā uku he $30 miliona kālā ma kēlā me kēia makahiki no nā makahiki he 20, a ua pau ka uku ʻana ma ka makahiki 2015. Ma muli o kēia hana, ua hōʻoiaʻiʻo ʻia ka hiki ʻana o ke keʻena ke kūkulu i nā home he 4,000 a ʻoi, wahi a Gomes. 

ʻO ka hāʻawi ʻia ʻana o ke kālā he $600 miliona ma ke ʻano he puʻu kālā hoʻokahi, ʻo ia ke hoʻohiki ana i ke keʻena ke hana me ka wikiwiki, wahi a Gomes, a hiki ke hoʻēmi nui i ka nui inoa e kali ana “ma kahi hana i ʻike ʻole ʻia ma mua.”

“Hauʻoli mākou i ko lākou hoʻolohe ʻana iā mākou, ke ʻike mai nei lākou i ka pono, a nui ko mākou mahalo iā lākou e ʻike i ko mākou hiki ʻana ke hāʻawi aku i kēlā ʻano kālā,” wahi āna. 

Ua kālele pū ʻo Saiki i ka pōpilikia hoʻohaumia wai ma Kapūkakī, me ke kuhi ʻana i ko ka ʻAha Lunamakaʻāinana paipai ʻana i ka hemo wai wāwahie a me ka pani ʻana i ko ka pūʻali kaua moana pono lako mālama wai wāwahie. 

Ua kūlono ʻino ka pono lako i nā kalina he mau kaukani o ka wai wāwahie i ko Oʻahu wai inu, a ʻo ka hoʻomaʻi ʻia ihola nō ia o kekahi mau kamaʻāina a ua kipaku hale ʻia nā ʻohana pūʻali koa he mau kaukani. 

“E hāpai hou ana mākou i kēlā leo paipai no ka hana. ʻAʻole e ʻāpono ana ka ʻAha Lunamakaʻāinana i ka pūʻali koa e hoʻopilikia i ka papakū wai honua e hāinu ʻia ai ko Oʻahu mau kamaʻāina a pau,” i ʻōlelo aku ai ʻo Saiki i nā lālā o ka ʻAha Lunamakaʻāinana ma kāna haʻi ʻōlelo ma ka papahele. 

Ua hoʻomau ʻo Johanson i kēlā ʻōlelo no nā mea kūkala nūhou, me ka wehewehe ʻana aku penei, ʻo ka hoʻohaumia wai he “kāhea hoʻāla iā kākou a pau.” Ua ʻōlelo akula ʻo ia nei, e hoʻoholo ana nō nā Kemokalaka ʻAha Lunamakaʻāinana i pila e koi ʻia ai ka pani ʻana i nā pahu wai wāwahie. 

“Noʻonoʻo kēia, ua piha ka makahiki 80 i ka pono lako, a e piha ana ka makahiki 100 iā ia, no laila, ua pau ʻino loa kona makehana, a he manaʻo nō ia i kūlike loa ma o ka ʻAha Lunamakaʻāinana holoʻokoʻa,” wahi a Johanson. “ʻOiai ua keu kēia a ka pōhihihi, ʻaʻole hiki i ka pūʻali kaua moana a me ka pūʻali koa ke hōʻalo i nā mea e hiki mai ana me ka paʻa o ka manaʻo he 100%.” 

“Eia ka ʻoiaʻiʻo, he pilikia nui kēia i ko Oʻahu holoʻokoʻa; ʻaʻole he kūpono a he koho maikaʻi ka hoʻomau ʻana i kēia hoʻohana lako pono ma kēia ʻano kūikawā,” wahi āna. 

Ua hāpai hoʻi ʻo Saiki i papa hana no ke kaulike hoʻokele waiwai i hoʻokomo ʻia ai ka hoʻonui ʻana i ka uku hana a me kahi hōʻaiʻē ʻauhau ma ka loaʻa makahiki i hiki ke uku pānaʻi ʻia. Ke ʻimi pū aku nei ka ʻAha Lunamakaʻāinana i ka hoʻonui ʻana i ko ka mokuʻāina hōʻaiʻē ʻauhau haʻahaʻa no ka meaʻai, a ʻo ia kai haku ʻia e hoʻēmi i ka hopena nui o ko ka mokuʻāina hoʻāiʻē meaʻai ma ke kūʻai ʻana aku i nā meaʻai.

Ua ‘ōlelo akula ʻo Saiki, ʻo ka papahana na ka EITC, ka hōʻaiʻē ʻauhau a me ka hoʻonui uku hana mokuʻāina i $18 kālā i hāpai ʻia, ʻo ia nā mea “e hāʻawi aku ana i kahi ʻohana i $33,600 kālā ma luna o kona loaʻa makahiki maʻamau.”

He $10.10 kālā no kēlā me kēia hola ko ka mokuʻāina uku hana liʻiliʻi loa mai ka makahiki 2018 aku, i loko nō o ko Kaleponi hoʻonui ʻana aʻe i kona uku hana liʻiliʻi loa i $15 kālā no ka hapanui o nā ʻoihana. 

ʻAʻole mōakāka ka wikiwiki o ka hana a Saiki lāua ʻo nā Kemokalaka ʻAha Lunamakaʻāinana ma ka hoʻonui ʻia o ka uku hana liʻiliʻi loa. 

ʻO ka maʻamau penei, hoʻonui ka uku hana liʻiliʻi loa ma o kahi mau hoʻonui liʻiliʻi e hoʻēmi ʻia ai ka hopena i nā haku hana, akā, ma o kēia ʻano hana, ua koi ʻia nā limahana e uku liʻiliʻi ʻia nei e kali nui no ka hoʻonui ʻokoʻa ʻana. 

ʻAʻole i hāpai ʻo Saiki i kahi mau mea kikoʻī ma kēlā kumuhana, akā ua ʻōlelo akula ʻo ia ma nei pōʻaiapili, “ke noʻonoʻo nei kēia, e nui aʻe ana ka hoʻonui uku hana (liʻiliʻi loa) ke hoʻohālikelike ʻia me ko nā makahiki i hala aku nei.”

He kumuhana koʻikoʻi loa hoʻi ka uku hana liʻiliʻi loa ma ka ʻAha Kenekoa ma ka Pōʻakolu. I kēlā makahiki aku nei, ua hoʻoholo nā kenekoa i kahi pila e hoʻonui ʻia ai ka uku hana liʻiliʻi loa i $12 kālā no kēlā me kēia hola ma 2022, akā ua eo kēlā hāpai pila ma ka ʻAha Lunamakaʻāinana. Ua ʻōlelo akula nā mea kau kānāwai ma kēlā manawa, ʻaʻole i mākaukau pono nā kūlana ʻoihana no ka hoʻonui uku hana ʻana. 

Ua ʻōlelo akula ka Pelekikena Kenekoa ʻo Ron Kouchi, ua hoʻouluulu ʻia ʻo ia i ka ʻike ʻana i ko ka ʻAha Lunamakaʻāinana hāpai ʻana aʻe i kahi papahana hoʻonui uku hana liʻiliʻi loa, akā ʻaʻole ʻo ia i hoʻohiki i kahi huina kālā kikoʻī no ka uku hana hou. 

ʻAʻole i hōʻole ʻo Kouchi i ka manaʻo no ka hoʻonui ʻana i ka uku hana i $18 kālā no kēlā me kēia hola, akā ua aʻoaʻo akula ʻo ia, hiki ke hoʻēmi ʻia ka nui kālā o ka uku hana inā e hāpai ʻia ka papahana me ka hoʻokomo ʻana i nā hana ʻē aʻe, e laʻa ka hōʻaiʻē ʻauhau loaʻa makahiki a i ʻole ka hoʻonui ʻana i ka hōʻaiʻē ʻauhau meaʻai. 

Ua hōʻole pū hoʻi ka ʻAha Kenekoa i ka hoʻohiki ʻana i kahi papa kuhikuhi manawa kikoʻī no ka hoʻoholo ʻana i ka hoʻonui uku hana liʻiliʻi loa. Ua ʻōlelo aku ʻo Kouchi, e ʻimi ʻia ana kēlā mau ʻike kikoʻī ma nā hālāwai kōmike ma o nā hāpai pila uku hana liʻiliʻi loa. 

ʻO Sherry Menor-McNamara, ʻo ia ka pelekikena o ko Hawaiʻi Keʻena o ka Pā ʻOihana i ‘olelo aku, e hoʻāʻo ana ʻo ia e lilo i kiaʻāina lūkanela, a ua ‘ōlelo hoʻi ʻo ia kekahi, kākoʻo ke keʻena i ka hoʻonui uku hana liʻiliʻi loa, akā ʻaʻole ʻo ia i hōʻike leʻa i kona manaʻo no ka nui kikoʻī e pono ai ka uku hana.

ʻO ke keʻena, ʻo ia ke paipai no nā ʻoihana he mau kaukani ma Hawaiʻi, a mau nō ko lākou pono e nīele i kona mau lālā e hoʻomaopopo pono ʻia ai ka nui kikoʻī o ka hoʻonui uku hana a ke keʻena e kākoʻo aku ai, wahi a Menor-McNamara. 

Ma kēia makahiki, ua ʻōlelo akula ʻo Menor-McNamara, mau nō ka hoʻopilikia ʻia ʻana o nā ʻoihana ma muli o ka wā maʻi ahulau, a ke ʻalo mai nei lākou i ka hoʻēmi ʻia ʻana o ka nui limahana a me nā pilikia halihali lako. ʻO kēia mau pilikia i hoʻopili ʻia me ke emi waiwai ʻana o ke kālā, ʻo ia nā mea i hoʻonui i ke kumukūʻai no ka hana ʻoihana aku a me ka hana ʻoihana mai, wahi āna.

I loko nō o ko ke keʻena kākoʻo ʻana i kahi hoʻonui uku hana, ua ʻōlelo ʻo Menor-McNamara, e ʻimi nā mea kau kānāwai i nā alahele ʻē aʻe e hoʻoponopono i ko Hawaiʻi kumukūʻai noho. 

“ʻO ka uku hana, ʻo ia kahi māhele i hiki ke hoʻoponopono i ke kumukūʻai noho,” wahi āna. “He pono ko kākou hoʻoponopono ʻana i nā māhele ʻē aʻe, e laʻa nā hale kumukūʻai kaulike, ka mālama keiki — a me nā pilikia ʻē aʻe — a e koho i kahi alahele i ʻoi aku ai ka hoʻoponopono pū ʻana i nā mea a pau ma ka manawa like.”

He papahelu lōʻihi o nā mea koʻikoʻi ko ka ʻAha Kenekoa no ka hoʻoponopono ʻana ma kēia kau mau. Ma ka luna lilo o ia papahelu, ʻo ia nā hale kumukūʻai kaulike. 

Ua aʻoʻao ʻo Kouchi i ka hoʻohana ʻia ʻana o kahi māhele o ka $1 biliona kālā a Ige e mālama ana i ko ka mokuʻāina waihona kālā no ka uku ʻana i ka hoʻokahua ʻana a me nā papahana hale kumukūʻai kaulike. I loko o kāna ʻōlelo wehe ma nā keʻena Kenekoa, ua hōʻike hou ʻo ia i kona kākoʻo ʻana i nā polokalamu lawelawe poʻe ʻilihune, e laʻa ʻo ʻOhana Zones. Ua ʻōlelo ke Kenekoa ʻo Michelle Kidani kekahi, ua hopohopo ʻo ia nei i ka mālama ʻana i nā kumu ma Hawaiʻi, a hoʻolālā ʻo ia e hoʻolauna i kahi papahana e waiho ʻia ai nā koho noho hale no nā kumu lehulehu ma ka mokuʻāina. 

Ua ʻōlelo ʻo Kouchi, hoʻolālā ʻo ia i ka paipai ʻana i kahi pila e manuahi ai nā mea waimaka lehua ma nā kula ma hope o kona heluhelu ʻana i kahi moʻolelo na Civil Beat i kālele i ka nele ʻana o kēlā mau ʻano mea ʻole ma ka ʻōnaehana hoʻonaʻauao lehulehu.

“Ua ʻeha kuʻu naʻau i ka heluhelu ʻana, hoʻohana lākou i ka nūpepa a me nā mea ʻē aʻe,” wahi a Kouchi me ka hoʻomau ʻana penei, e nalowale ana nā hana ʻē aʻe no ka ʻōnaehana hoʻonaʻauao lehulehu inā ʻaʻole e hele ana kahi mau haumāna ma muli o ka nele ʻana i nā mea hoʻomaʻemaʻe kino ʻole.

Ua ʻōlelo akula ʻo Kouchi, ua koʻikoʻi loa ka pilikia iā ia, a e hana pū ana ʻo ia me ka haiamui o ko ka ʻAhaʻōlelo mau wāhine e hoʻoholo ʻia ai kēia pila ma kēia makahiki. 

Ua hoʻonohonoho ʻia ka lā 5 o Mei me he panina lā no ke kau mau no ka makahiki 2022.