Kā ka luna hoʻoponopono nota: Unuhi ʻia na Ākea Kahikina. Click here to read this article in English. 

Hōʻea mai ka pōpilikia, hōʻea mai ka hoʻololi ʻana, a ke ʻalo mai nei nō paha ko Hawaiʻi ʻAhaʻōlelo i kekahi manawa pēlā.

Ka Ulana Pilina Badge Olelo Hawaii

Ua hoʻopilikia ʻia ka ʻAhaʻōlelo i nā hoʻāhewa ʻia ʻana o ka Luna Kemokalaka Nui no ka ʻAha Kenekoa ʻo J. Kalani English a me ka hope luna noho no ka ʻAha Lunamakaʻāinana Kōmike Kālā ʻo Ty Cullen; na lāua nei i nonoi i ka hoʻāhewa ʻia ʻana ma ka Pōʻalua no ko lāua ʻae ʻana mai i nā uku kīpē e makepono ai kahi hui ʻoihana hoʻomaʻemaʻe wai.

Ma luna aʻe o nā kālā kūpono ʻole i hāʻawi ʻia ma ka lua kāne o kahi hale ʻaina a i hūnā ʻia hoʻi ma lalo o kahi moena papahele o ke kaʻa, loaʻa nā haʻawina kālā he mau kākini mai ke kanaka ʻoihana ʻo Milton Choy iā English, Cullen, a me nā kānaka kālaiʻāina ʻē aʻe ma Hawaiʻi.

Kū nō paha kēia mau haʻawina kālā i ke kānāwai, akā, ua hele koke a pilikia ua mau haʻawina kālā nei, no laila, makemake nā mea kau kānāwai e hemo ʻokoʻa iā lākou. A hoʻouluulu nō paha kēia pilikia pupuka i nā mea kau kānāwai e kāpae ʻokoʻa i ko Hawaiʻi ʻōnaehana o ka hāʻawi kālā no nā paipai kālaiʻāina.

ʻO ka pilikia nui e hōʻike ʻia mai nei e ka hana ʻapakeʻe, ʻo ia nō ko ka lehulehu hilinaʻi ʻole ʻana i nā mea kau kānāwai a me “kahi ʻōnaehana ākea e pili ai nā kānaka mana nui e noho ana ma loko o ka wao kālaiʻāina,” ʻo ia hoʻi ʻo nā kānaka i hiki ke hoʻohana i ka mana, wahi a Neal Milner, ʻo ia kahi polopeka noiʻi kālaiʻāina i hoʻomaha loa ma ke Kulanui o Hawaiʻi ma Mānoa.

ʻO nā nonoi hoʻāhewa a nā mea kau kānāwai ʻelua ma ka Pōʻalua a me ka hopena ʻino a ka hana ʻapakeʻe, ʻo ia paha nā mea e waele ʻia ai kahi alahele hou no ka hoʻololi ʻokoʻa ʻana i ko Hawaiʻi ʻōnaehana no ka uku paipai kālaiʻāina.

“Pili ka hoʻohuli manaʻo i ka hiki ʻana o ke kanaka ke komo, pili ua hiki ʻana nei i ka mana, a pili pinepine ka mana i kēia mau mea hunahuna i hiki ke hoʻohana ʻia e ke kanaka,” wahi āna ma kahi nīnauele ma kā ka Honolulu Star-Advertiser “Spotlight Hawaiʻi.”

“No laila, ke ʻike ʻoe i nā pā ʻoihana no ka wilikī a me ke kūkulu ʻana e hāʻawi i ke kālā i nā paipai kālaiʻāina — e laʻa kēia kāne no ka pā ʻoihana luawai pelapela — ma ka hapanui o ka manawa, e hāʻawi ʻia ke kālā no ka hoʻōi ʻana i ke kūlana o ke kanaka; e hōʻoi ʻia ka hiki ʻana o ke kanaka ke komo i kēia mau hui,” wahi a Milner.

“O ka mea hoihoi no ke kāne luawai pelapela, ʻo ia ka hoʻoholo ʻia ʻana o ka hapanui o kāna kālā i kēlā alahele — ke hoʻāʻo nei ʻo ia e lilo i mea pāʻani e like me ko nā hui ʻoihana nui e pāʻani nei ma ʻaneʻi,” wahi āna.

ʻIke kekahi i kahi pilina mōakāka ma waena o nā haʻawina kālā a me nā palapala ʻaelike aupuni no ka hoʻopuka waiwai. Wahi a Sandy Ma, ʻo ia ka luna hoʻokō ma Common Cause Hawaiʻi, na kā Choy haʻawina kālā i kūʻai mai i kona hiki ʻana ke aʻo i ka ʻike no loko mai e pili ana i nā papahana a ke aupuni mokuʻāina e kākoʻo aku ai, a ua kākoʻo pū ʻia ʻo ia e hoʻopili i nā luna keʻena e nānā ana i kēlā mau palapala ʻaelike.

Ka Papahelu Huaʻōlelo Hou

“Ua hoʻonohonoho ʻia ʻo ia ma kahi i hiki iā ia ke launa pū me nā kānaka pololei, e lūlū i nā lima pololei, no laila, ma ka hoʻolaha ʻia ʻana o kahi palapala ʻaelike, e noʻonoʻo ʻē ʻia ana kona inoa a me kona hui ʻoihana ma ko ka poʻe mau poʻo,” wahi āna.

Kapa ʻia kēlā hana ʻo “pay-to-play,” a wahi a Ma, ua pāpā ʻia kēlā ʻano hana ma nā mokuʻāina ʻē aʻe, e laʻa ʻo Konekikuka, ʻo ʻIlinoe, a me Wakinekona, D.C., ma o ka pāpā ʻia ʻana o nā hui ʻoihana e hāʻawi kālā no nā paipai kālaiʻāina. Ua hōʻeuʻeu ʻia nā kānāwai ma Konekikuka a me ʻIlinoe e kahi mau pōpilikia ma ua mau mokuʻāina nei.

He kānāwai ko Hawaiʻi e kāohi i ka “pay-to-play,” akā wahi a ka ʻike, ua hiki nō paha ke hōʻalo ʻia ua kānāwai nei me ka maʻalahi. Pāpā ke kānāwai i “kekahi kanaka” me kahi palapala ʻaelike me ka mokuʻāina a i ʻole kahi kalana, ʻaʻole e hāʻawi kālā ma ka wā e ola ai ua palapala ʻaelike nei, akā hoʻālo nā hui ʻoihana i kēlā kānāwai penei, na nā lālā ʻohana a me nā luna hoʻokō e hāʻawi i nā haʻawina kālā ponoʻī.

Wahi a Kristin Izumi-Nitao, ʻo ia ka luna hoʻokō no ko ka mokuʻāina Campaign Spending Commission, ua paʻakikī nō ka hoʻokō ʻana i ka pāpā ʻana i nā haʻawina kālā a nā hui ʻoihana, no ka mea, ʻaʻohe o lākou waihona ʻikepili i kaʻana ʻia no nā palapala ʻaelike a me nā hui ʻoihana a pau i hai ʻia e nā keʻena like ʻole no ka mokuʻāina a me nā kalana.

Ua uku hoʻopaʻi ʻia ka hui ʻoihana ʻo Grace Pacific i $1,000 ma ka makahiki 2019 ma lalo o ko Hawaiʻi kānāwai no ka hāʻawi kālā ʻana i ke Kenekoa mokuʻāina ʻo Glenn Wakai, akā ʻaʻole pēlā ka hopena no nā hihia ʻē aʻe ma lalo o ke kānāwai like.

Wahi a Ma, e hoʻoikaika aku ana ʻo Common Cause i ke kānāwai nāwaliwali e noho nei, a makemake hoʻi lākou i nā mea kau kānāwai e noʻonoʻo i ka pāpā ʻia ʻana o nā subcontractors, ʻaʻole lākou e hāʻawi kālā no ka paipai kālaiʻāina. Akā, he pilikia nō paha kēlā, no ka mea, ʻaʻohe papahelu o ʻoneʻi no nā subtractors a pau ma ka mokuʻāina a me nā kalana.

Eia ʻo Sandy Ma no Common Cause Hawaii. 

Na ke kulanakauhale ʻo Honolulu a me ke kalana ʻo Maui i hoʻopalapala ʻaelike i kā Choy hui ʻoihana ʻo H20 Process Systems e hoʻomaʻemaʻe i nā kaʻa ʻōhua no ke kulanakauhale a me ke kalana, a wahi a ke kahua pūnaewele a ka hui ʻohana, ua hana hoʻi ʻo ia ma kahi pono lako hoʻomaʻemaʻe wai pelapela ma Maui ma ke ʻano he subcontractor.

Ua hāʻawi kālā ʻo Choy, kona mau lālā ʻohana, a me kāna mau limahana mai kā ia nei mau hui ʻoihana like ʻole i ke kālā he $356,000 a ʻoi i nā paipai kālaiʻāina mai ka makahiki 2014 aku, wahi a ka ʻikepili kālā paipai kālaiʻāina, e laʻa ke kālā he $160,000 a ʻoi a Choy i hāʻawi aku ai.

Ua nīele ʻia ʻo Izumi-Nitao e pili ana i ka ʻimi noiʻi ʻana a nā luna haʻawina paipai kālaiʻāina i ka pilina o kā Choy mā mau haʻawina kālā me kāna mau hui ʻoihana, akā ua hōʻole ʻo ia nei i ka hāpai manaʻo ʻana.

ʻO kekahi manaʻo e kākoʻo ʻia e Common Cause, ʻo ia ka pāpā ʻia ʻana o nā hanana hoʻopuka waiwai no ka paipai kālaiʻāina a nā mea kau kānāwai mokuʻāina ma loko o ka wā ʻahaʻōlelo mai Ianuali a hiki i ke kinohi o Mei. Ua namunamu nā mea loiloi no nā makahiki he nui i ke kūpono ʻole o nā hanana hoʻopuka waiwai i mālama mau ʻia ma ke kau kupulau.

ʻO kekahi māhele o ka pilikia, ʻo ia ka hiki ʻana o nā hanana hoʻopuka waiwai ma ka waena konu o ka wā ʻahaʻōlelo ke haku i mau kūlana no nā mea kau kānāwai e mālama i nā hālāwai hoʻolohe no nā pila i koʻikoʻi i nā mea paipai a me nā mea hoʻoululu kālaiʻāina ma ka lā, a laila, e hoʻokipa ana lākou i nā hanana hoʻopuka waiwai ma ka pō e hōʻumeʻume i kēlā mau kānaka like e hāʻawi kālā.

Ua kūkākūkā ʻia ka pāpā ʻia ʻana o kēlā mau hanana hoʻopuka waiwai no nā makahiki he nui, akā ʻaʻole i lilo kēlā manaʻo i kānāwai.

“He kaʻakālai kēlā inā ua hopohopo kekahi i ka loaʻa ʻana o ka mana a me ka waiwai i kekahi kanaka ʻē aʻe ma loko o ka wā ʻahaʻōlelo, wahi a Izumi-Nitao. “Eia hoʻi, ʻoi aku ka mōakāka o ka pono ma kēia manawa ma mua o ke kūkākūkā ʻana ma Ianuali 2022” ma mua o ka hoʻāhewa ʻia ʻana o Cullen lāua ʻo English.

ʻO kēlā manaʻo “he māhele ia i makepono ka hopena,” wahi āna.

Eia naʻe, ua kuhi akula kekahi mau mea kānāwai no nā mokupuni ʻē aʻe, ʻo ke kau kupulau ka wā a lākou e hana aku ai ma Honolulu, a no lākou hoʻi, he wā maikaʻi kēlā e mālāma ʻia ai nā hanana hoʻopuka waiwai ma Honolulu.

He mau pila e kali ana ko ka ʻAhaʻōlelo e hoʻomaʻalahi ʻia ai ke komikina uku paipai kālaiʻāina a me ko lākou kuhi ʻana i nā ʻaʻe i ka pāpā uku paipai kālaiʻāina i nā loio kalana a me ko ka mokuʻāina Loio Nui, a e pāpā pū ʻia nā mea kau kānāwai, ʻaʻole e komo i ke kūlana kau kānāwai no nā makahiki he 10 ma hope o kekahi ʻaʻe kālā paipai kālaiʻāina.

Ua kūkākūkā ʻia ka pāpā ʻia ʻana o kēlā mau hanana hoʻopuka waiwai no nā makahiki he nui, akā ʻaʻole i lilo kēlā manaʻo i kānāwai.

Ua pili kēia manaʻi iā House Bill 2474, ʻo ia ka mea i hoʻāpono ʻia e ke House Government Reform Committee i kēlā pule aku nei, a me Senate Bill 2345.

Hoihoi hoʻi ʻo Ma i nā hoʻololi like ʻole no ka paipai kālaiʻāina, e laʻa ka hoʻākea ʻana aku i ka hāʻawi kālā a ka lehulehu no nā paipai kālaiʻāina.

ʻO ko Common Cause mau manaʻo ʻē aʻe, ʻo ia ka pāpā ʻia ʻana o nā mea paipai, ʻaʻole lākou e hoʻopuka waiwai no nā moho, a e koi ʻia kēlā me kēia moho i koho balota ʻia e kākau ma kahi puke lehulehu i nā manawa a pau a lākou e hui pū ai me kahi mea paipai.

Ua ʻōlelo akula ka wahaʻōlelo no ka ʻAha Lunamakaʻāinana ʻo Scott Saiki, e hāpai aʻe ana ka ʻAha Lunamakaʻāinana i nā hoʻolale hoʻololi ʻōnaehana e hiki ke hoʻololi i nā kānāwai uku paipai kālaiʻāina, akā ʻaʻole i hoʻolaha lehulehu ʻia ka ʻikepili kikoʻī no ua mau hoʻolale nei.

Ua kākoʻo ʻia kēia papahana e ka ʻOhana o Harry Nathaniel, Levani Lipton, ka ʻOhana Mar, a me Lisa Kleissner.

Help power our public service journalism

As a local newsroom, Civil Beat has a unique public service role in times of crisis.

That’s why we’re committed to a paywall-free website and subscription-free content, so we can get vital information out to everyone, from all communities.

We are deploying a significant amount of our resources to covering the Maui fires, and your support ensures that we can pivot when these types of emergencies arise.

Make a gift to Civil Beat today and help power our nonprofit newsroom.

About the Author