Kā ka luna hoʻoponopono nota: Unuhi ʻia na Ākea Kahikina. Click here to read this article in English.

He nota na ka luna hoʻoponopono: ʻO kēia ka hā o kahi pūkaʻina moʻolelo e nānā pono ana i nā pilikia kikoʻī e pili iā Hawaiʻi a me ke ʻano o nā moho kiaʻāina Kemokalaka e hoʻoponopono aku ai i ua mau pilikia nei. A ma kēia pule, ua hui pū ʻo Civil Beat me Hawaiʻi News Now no ka nīnauele nui ʻana i nā moho kaulana no ke kiaʻāina ma nā koho pāloka wae moho no ka hui Kemokalaka a me ka hui Lepupalika. E hoʻolaha ana ʻo Civil Beat i nā nīnauele piha ma kā mākou ʻaoʻao pūnaewele koho pāloka ʻo “Governor Race,” a ma laila ʻoe e ʻimi aku ai i ke kūkala nūhou e pili i nā mea e hiki mai ana a hiki i ke koho pāloka wae moho.

ʻIke pū ʻo Vicky Cayetano lāua ʻo Josh Green, he koʻikoʻi nui ka hoʻonui ʻana i ka uku hana no nā kumu i hiki ke hoʻoikaika ʻia nā kula aupuni ma Hawaiʻi, a i loko nō o kekahi mau hana nui a ka ʻAhaʻōlelo i kēia makahiki e hoʻonui i ka uku hana o nā kumu, ʻaʻole paʻa ka manaʻo ponoʻī o nā moho Kemokalaka ʻelua i ka lawa o ka hana a ka mokuʻāina.

Ke paipai aku nei hoʻi ʻo Cayetano, e aho ka mokuʻāina e hāʻawi aku i ka uku nohona i hiki ke pai komo ʻia nā kumu mākaukau e koi nui ʻia nei, a ke paipai aku nei ʻo Green, e aho ka mokuʻāina e hoʻāʻo i kahi polokalamu ʻo Primary Promise no nā haumāna e pilikia nei, a hana ʻia kēia ma nā kula kūlanakauhale ma Los Angeles. 

Ua nīnau ʻo Civil Beat i nā moho kiaʻāina Kemokalaka e alakaʻi ana e pili ana i kā lāua mau hoʻolālā koʻikoʻi loa ponoʻī no ka hoʻoponopono ʻana i ko Hawaiʻi ʻōnaehana kula aupuni ma o ka pae ʻāina, a ua pane maila ʻo Green lāua ʻo Cayetano me kēlā mau manaʻo. 

ʻO ka Lunamakaʻāinana ʻAmelika ʻo Kai Kahele, he moho kaulana ʻo ia ma ke koho pāloka Kemokalaka kekahi, a ua hōʻole ʻo ia i ka nīnauele ʻia ʻana no kēia pūkaʻina me ka ʻōlelo ʻana ma o kahi wahaʻōlelo, ʻaʻole ʻo ia hauʻoli i ke ʻano a Civil Beat e kūkala nūhou ana e pili i ka hoʻokūkū moho kiaʻāina. 

Ua ʻōlelo akula ʻo Cayetano, ʻo kona hoihoi helu ʻekahi, ʻo ia ka hoʻoponopono ʻana i ka nele ʻana i nā kumu ʻole. “ʻO lākou ka laina mua, a inā ʻaʻole kākou e hoʻoponopono i kēlā, ʻaʻole e holo pono ana nā manaʻo ʻē aʻe a pau.” Ua paipai ʻo ia, hiki i kahi uku kākoʻo no ka noho hale ʻana ke hoʻēmi i ka pilikia e hōʻike ʻia nei e ke kumukūʻai pipiʻi loa no ka noho hale ma Hawaiʻi, akā, ʻaʻole ʻo ia i hāpai aʻe i ka ʻike hou. 

ʻŌlelo aku ʻo Cayetano, ʻo kēia wā he “wā ʻano ʻē,” a e aho ka mokuʻāina e ʻaʻa ma ka ʻimi ʻana i ke alahele kūpono no ka hoʻoponopono ʻana. No ka hōʻike ʻana i kahi laʻana, ua ʻōlelo akula ʻo ia, paipai ʻo ia i ka uku ʻokoʻa ʻana i nā kumu e paipai ʻia ai lākou e hana i nā wahi i nele ai ke kumu. 

ʻŌlelo hoʻi ʻo ia, e aho ka mokuʻāina e paipai i nā kumu mua e noho paʻa i ka ʻoihana, a ʻōlelo ʻo ia kekahi, e paipai aku ana ʻo ia i ka Board of Education a me ka uniona kumu e “hemo i ka poʻi” no ka uku hana no nā kumu mua. 

Eia hoʻi, ua hana akula ka ʻAhaʻōlelo pēlā. Ua hoʻokaʻawale nā kau kānāwai i ke kālā he $160 miliona e paipai i nā hoʻonui uku ʻelua no nā kumu loea a me ka ʻokoʻa no nā kumu ma ka ʻoihana e pani hakahaka ʻia me ka paʻakikī, e laʻa nā ʻoihana ma nā wahi kuaʻāina, ka hoʻonaʻauao haumāna kīnānā a me nā kumu ʻōlelo Hawaiʻi. 

ʻO ke kau ʻAhaʻōlelo i hoʻopau ʻia ma kinohi o Mei, ua holo pono nō ia ma ka hoʻonui ʻana aʻe i ka uku hana no nā kumu mua, a ua mālama ka Hawaiʻi State Teachers Assocation i kahi “Unretirement Party” ma ka Pōʻakahi e hoʻomaikaʻi ʻia ai nā kumu e hoʻopaneʻe i ka hoʻomaha loa ʻana ma muli o ka uku hana i hoʻonui ʻia. 

ʻO Osa Tui Jr., ʻo ia ka pelekikena o ka HSTA, a ua ʻōlelo akula ʻo ia, ʻo ka papahana i hoʻāpono ʻia e nā kau kānāwai no nā kumu mua, ʻo ia ka mea e hoʻonui ʻia ai ka uku hana o 9,000 mau kumu me ka nui he $7,000 a i $26,000 i kēia makahiki kula e hiki mai ana. Ua ʻike kahi kumu mua, ʻo ka hoʻonui uku ma ka hopena o kāna ʻoihana, hiki i kēia ke hoʻonui pū i kona mau pono keu ma ka uku hoʻomau. 

ʻO Mike Hino, ʻo ia kahi kumu mua e aʻo i ka ʻike pilikanaka ma ke kula waena o Molokaʻi, ua ʻōlelo akula ʻo ia, e hoʻopiʻi ʻokoʻa ʻia ana kona kūlana he ʻelima mau pae e kēia hoʻonui uku. Ma kahi o ka hoʻomaha loa ʻana, ua ʻōlelo ʻo Hino, e kāpae ana ʻo ia i kāna palapala noi hoʻomaha loa ma Mei, a makemake ʻo ia e hoʻomau i ke aʻo ʻana. 

Ma ko ka ʻAhaʻōlelo hāʻawi kālā ʻana aku no ka hoʻoponopono ʻana i ke kaulike ʻole ma ka uku hana no nā kumu mua i kapa ʻia he compression, “noʻu iho, he hōʻailona kēia e hōʻike ʻia, he mea nui ka loea ʻana, a ʻo ia ke pūlama ʻia,” wahi a Hino. 

Ma ko Cayetano nīnau ʻia ʻana e pili ana i ka hoʻonui uku hana i hāʻawi ʻia e ka ʻAhaʻōlelo, ua ʻōlelo akula ʻo ia, makemake ʻo ia e ʻike i ke ʻano e hana ʻia ai ka hoʻonui uku hana. “E like me nā mea a pau, he mea nui ka mea kikoʻī,” wahi āna. 

Ua ʻaelike ʻo Green, “he koʻikoʻi ka hoʻonui loa ʻana i ka uku hana no nā kumu.”

Ma kona nīnau ʻia ʻana e pili ana i ka lawa o ka hana a ka ʻAhaʻōlelo ma kēia makahiki, ua pane akula ʻo Green: “E ʻike ʻia ana nō. E ʻike kākou i ka lawa o kēlā mau hehi. Ua walaʻau wau me kahi kumu i nehinei, a i loko nō o kona aʻo ʻana aku he 14 mau makahiki, ke uku ʻia mai nei ʻo ia he $48,000 ma Kahaluʻu.”

“Inā mau no ka uku ʻia ʻana o nā kumu ma lalo o ka nui he $50,000, ʻaʻole e hiki ana iā lākou ke uku pono i ka hale, a mau nō ko lākou haʻalele ʻana, no laila, e aho kākou e hoʻopaʻa i ka hoʻonui ʻia ʻana o ka uku hana no nā kumu,” wahi āna. 

Paipai ʻia ʻo Green e ka Hawaii State Teachers Association a me ka Hawaii Government Employees Association. 

Manaʻo hoʻi ʻo Green, he pono ka polokalamu ʻo Primary Promise. E koi kēlā polokalamu i ka mokuʻāina e hai i 200 mau limahana i nā “lumi papa pilikia loa” mai ka papa ʻekahi a i ka papa ʻekolu ma o ka pae ʻāina no ka mālama ʻana i ke aʻo ʻana he alo a he alo no ka heluhelu ʻana i nā haumāna e pilikia ana. Ua hana ʻia ka polokalamu ma o ke aupuni, wahi āna, “a ʻo kā lākou mea e ʻike ai, ma loko o ʻeono mau mahina, holo pono nā haumāna. He waiwai kūʻai maikaʻi loa kēia.” Kuhi ʻo ia, he $10 a i $12 miliona ke kumukūʻai no ka polokalamu. 

“ʻO ka hoʻoholo ʻana iā Primary Promise, e makepono ana ka hopena o kā kākou mau keiki ma o ke kula waena a me ke kula kiʻekiʻe, a e makepono pū ana nā helu ma ke kula nui, a ʻo ka lanakila hoʻokele waiwai nō ia,” wahi āna. ʻŌlelo akula ʻo ia, e aho e hoʻoholo ʻia ka polokalamu ma nā wahi e maikaʻi ʻole ai ka ʻai hōʻike a me ka heluhelu ʻana. 

Ua hāpai ʻia nā pila ma ka ʻAha Lunamakaʻāinana a me ka ʻAha Kenekoa i kēia makahiki e hoʻāʻo ʻia ai ʻo Primary Promise ma ke ʻano he papahana pailaka ia, akā ua ʻōlelo ke kahu kula nui ʻo Keith Hayashi, “wahi a ke kilo i kēia wā, he ālaina paha ka ʻimi ʻana i nā limahana mākaukau hou aʻe e kākoʻo pono ʻia ai kēia mau polokalamu, ʻoiai, paʻakikī ka pani hakahaka ʻia ʻana o nā kūlana ma kēia manawa no kekahi mau kula.” 

Paipai ʻia ka pila ʻAha Lunamakaʻāinana e ka HSTA no ka hoʻoholo ʻana iā Primary Promise, akā ua make nā pila ʻelua ma kinohi o ke kau. 

ʻŌlelo hoʻi ʻo Green, makemake ʻo ia e kākoʻo i nā hana e holo nei no ka hoʻolaha ʻana i ka hoʻonaʻauao kula kamaliʻi i hiki ke uku ʻia. Ua hoʻokaʻawale nā kau kānāwai i $200 miliona no kēlā hana i kēia makahiki, a ʻōlelo ʻo Green, inā koho pāloka ʻia ʻo ia, e kono ana paha ʻo ia i ka hope kiaʻāina hou e alakaʻi i kēlā hana no ka papa luna hoʻokele. 

Kākoʻo ʻia kā Civil Beat kūkala nūhou e pili i ka hoʻonaʻauao ʻana e kahi haʻawina kālā maiā Chamberlin Family Philanthropy.