Kā ka luna hoʻoponopono nota: Unuhi ʻia na Ākea Kahikina. Click here to read this article in English.

Ua uku akula ke Keʻena Kuleana Hawaiʻi i $7 miliona a ʻoi i kēlā kekeke aku nei no nā hoʻāʻo nāna i lanakila ʻole akula no ke kūkulu hou ʻana ma luna o nā ʻeka he 30 ma Kakaʻako Makai, ʻo ia ka ʻāina i loaʻa maila ma o kekahi hoʻonā me ka mokuʻāina ma ka makahiki 2012. 

Ka Ulana Pilina Badge Olelo Hawaii

Hōʻike nā palapala moʻohelu kālā, ua uku akula ʻo OHA i $4 miliona kālā i kēlā makahiki aku nei no nā hana kaiāulu a me nā hana kūkākūkā no ka hoʻomākaukau ʻia ʻana no ka ʻahaʻōlelo ma ka makahiki 2023, ʻo ia nō kahi a lākou e noi hou aku ai i nā kau kānāwai e hoʻonoa i ke kapu e ālai ʻia ai ke kūkulu hale ʻana ma Kakaʻako Makai, ʻo ia kahi i kapa ʻia ʻo Hakuone e ke keʻena. 

ʻAʻole i lanakila nā hoʻāʻo hou i ka hoʻonoa ʻana i ke kapu i kau ʻia mai ka makahiki 2006 aku. Lana ka manaʻo o nā kahu waiwai a me nā luna hoʻoponopono o OHA, e makepono ana ko lākou uku ʻana no kēia hoʻāʻo e kūkulu hou ʻia ai ka ʻāina ma Kakaʻako a e kūkulu ʻia ai paha kekahi mau halekuʻi me ka lōʻihi he 400 kapuaʻi. 

ʻO kēlā mau ʻāina, he $200 miliona kona waiwai ma ka makahiki 2012, akā, wahi a OHA, ʻaʻole hiki iā lākou ke hoʻohana pono i ia ʻāina ma muli o ke kapu kūkulu hale. E hoʻohana ʻia ka loaʻa kālā no ke kōkua ʻana i nā hui nāna e mālama ana i ke olakino o nā Kānaka Maoli he mau kaukani. 

Makemake ʻo OHA e kūkulu hou i nā hale kūʻai a me nā mea ʻē aʻe ma luna o kekahi o kāna mau ʻāina ʻoihana.  David Croxford/Civil Beat/2022

“ʻO ka mea i maikaʻi i nā Hawaiʻi, ua maikaʻi pū ia mea iā Hawaiʻi,” wahi a Brickwood Galuteria, ʻo ke kahu waiwai i koho paloka ʻia aku nei, a ʻo ia hoʻi ke kenekoa mokuʻāina i alakaʻi akula i nā hana no ke kūkulu ʻana ma Kakaʻako Makai. 

Hōʻike ko OHA mau hoʻolālā hou i nā alahele, nā pāka, nā hale kūʻai, nā hale ʻaina a me nā halekuʻi. 

ʻO Kuilei LLC, ʻo ia ka hui hoa kūkā nāna e alakaʻi ana i ka hana no OHA i kēia manawa, a ua hoʻomaka ia hui ma ka makahiki 2021 a ke alakaʻi ʻia nei ia hui e Veto Baker. Ua mālama ʻo Kuilei a me nā hui ʻē aʻe i nā hālāwai e hāpai ʻia ai nā manaʻo no ko OHA mau ʻāina, ua mālama ʻia nā hanana kalaka ʻaina ma kahi kahiko i noho ai ka hale ʻaina ʻo Fisherman’s Wharf, a ua mālama lākou i ka paipai kālaimanaʻo ma o ka pāpaho pilikanaka a me nā pilina lehulehu — ʻo ia nā hana a pau e hoʻomāhuahua ana i ke kākoʻo ʻia ʻana o kā OHA mau hana kūkulu hale. 

Eia naʻe, i loko nō o ka uku ʻana aku, he hōʻoia kālā ko laila e nīele aku ana i ko OHA uku ʻana ma nā ʻaelike hoa kūkā ma mua no Kakaʻako Makai. Ua manaʻo ʻia paha, ua hanaʻino ʻia ke kālā he $3 miliona ma o ka ʻuhaʻuha ʻana, ka hōʻepa ʻana, a me ka ʻāpuka ʻana. 

Wahi a nā luna o OHA, ua hana ʻia nā hoʻololi ʻana i mea e hoʻonui aʻe ai i ka nānā ʻana i nā palapala ʻaelike ma hope o kēlā hōʻike. 

Mahuʻi ʻia, e kūʻēʻē ʻia ko OHA pila no ka hoʻonoa ʻana i ke kapu kūkulu hale e kekahi mau kau kānawai mokuʻāina a me nā hui kaiāulu nāna i ālai akula i ke kūkulu hale ma Kakaʻako Makai ma mua. 

‘ʻAʻole Ia He Kūkae Kōlea’

Ua pāpā ka ʻAhaʻōlelo, ʻaʻole e kūʻai ʻia a kūkulu ʻia aku ka ʻāina ma kai o ke alanui ākea ʻo Ala Moana mai ka makahiki 2006 aku ma muli o ke kūʻēʻē ʻana he nui o ka lehulehu i ka papahana a Alexander & Baldwin no ke kūkulu ʻana i nā halekuʻi waiwai ma kapakai. 

Ma ka makahiki 2011, ua haku kekahi hoa kūkākūkā mokuʻāina a me nā hui kaiāulu i kekahi hoʻolālā nui no Kakaʻako Makai me ka hōʻihi ʻana i nā manaʻo i hāpai ʻia aʻela no ka mālama ʻana i ka pāka a me ke kūkulu ʻana i nā hale kūʻai, nā hale ʻāina, kekahi kikowaena noʻeau moʻomeheu, kekahi hale hōʻikeʻike, a me kekahi kikowaena hana keaka ma ka poho ʻāina o Kewalo. 

“Aia kekahi mau hale kūʻai e kūʻai aku ana i nā mea mālama ʻāina no Maui a me nā mokupuni ʻē aʻe. He kūlanakauhale moʻomeheu Hawaiʻi kona no nā hana kuʻuna, ʻaʻole ia no ke kūkae kōlea,” wahi a Michelle Matson, ʻo ia hoʻi kekahi lālā o ka ʻaha hoʻolālā kaiāulu no Kakaʻako Makai. 

Kuhi ka hoʻolālā, ua “kūʻēʻē loa” ka poʻe o ke kaiāulu i nā ʻano a pau o ke kūkulu hale ʻana ma Kakaʻako Makai. Kākoʻo ka hoʻolālā i ke kūkulu ʻole ʻana i kekahi hale. 

Ma ka makahiki 2012 naʻe, ua hoʻopaʻa ke kiaʻāina ʻo Neil Abercrombie i kekahi ʻaelike e hoʻolilo ʻia ai nā ʻeka he 30 ma Kakaʻako Makai iā OHA no ka hoʻonā ʻana i kekahi hihia, a he mau kekeke ka lōʻihi, a pili ia hihia i ke kālā i loaʻa mai ma ka ʻāina i mālama mua ʻia e ke Aupuni Hawaiʻi. 

Hōʻike kēia palapala ʻāina i nā ʻāina i loaʻa iā OHA ma Kakaʻako.  Courtesy: OHA

Wahi a ke keʻena, ua hoʻohihia ʻia lākou e ka pāpā ʻana, ʻaʻole hiki iā lākou ke hoʻohana pono i ka ʻāina. 

Ua mālama akula ʻo OHA i kekahi mau papahana hoʻolālā nui no ka moemoeā ʻana i ke ʻano o ka ʻāina a me ka paipai ʻana i ka ʻAhaʻōlelo e hoʻonoa i ke kapu kūkulu hale a e ʻāpono i ko ke keʻena kūkulu ʻana i nā halekuʻi me ka lōʻihi he 400 kapuaʻi. Ua hōʻole nā kau kānāwai i ka ʻāpono ʻana i kēlā mau ʻano pila ma waena o nā makahiki 2014 a i 2021. A, ʻo nā hui i kūʻēʻē i kā A&B papahana kūkulu hale, na lākou nō i kūʻēʻē i ko OHA pila kekahi. 

Akā, ʻo kekahi wahi a OHA a me ke kaiāulu e ʻaelike ai, ʻo ia ka hōʻalo ʻana i ka lilo ʻana o Kakaʻako Makai i pā kōlea. 

“ʻO ia kekahi o ko mākou nuʻukia ma ko mākou ʻauamo ʻana i kēia kuleana,” wahi a Baker. “Aia kekahi mau mea kūkulu hale no nā ʻāina ʻē mai e kūkulu ana i nā hale, a ma hope aku, ʻōlelo lākou, ʻAia kākou ma Hawaiʻi. E kanu ʻia nā pua melia ma laila, a ʻo nā aloalo ma laila.’ Makemake mākou, he Hawaiʻi ke kahua o kēia hana, he Hawaiʻi ke kūkulu o kēia hana.”

ʻO Wai Nā Mea I Pili I Ke Keʻena Hou?

ʻO Baker, ʻo ia ka CEO o ko OHA hui kūkākūkā ʻo Kuilei, a wahi āna, ua hui ka hui no ka haku ʻana i palapala ʻaelike no Kakaʻako Makai no OHA. 

Hōʻike nā palapala pikineki mokuʻāina, ua kau inoa ʻo Baker iā Kuilei Consulting LLC ma ʻApelila ma ka makahiki 2021, a aia ʻekolu mau mahina ma mua o ka noi ʻana i nā papahana no kekahi “Hoa Kūkākūkā No Loko” no OHA. 

Ua koi akula ka RFP i hui ʻoihana i mākaukau loa ma ka hoʻokele ʻana i nā kaʻina hana ma ka Hawaii Community Development Authority a me ka City and County of Honolulu, a 10 mau makahiki ma ke kūkākūkā ʻana i nā ʻaelike kūʻai ʻāina nui loa. 

Karl Veto Baker
ʻO Veto Baker, he kumu hula ʻo ia, a ʻo ia ka CEO o Kuilei, a ʻōlelo akula ʻo ia, ua hui ka hui no ke kōkua ʻana iā OHA no kona mau ʻāina ma Kakaʻako Makai.  Ethan Chang

ʻO ka hapanui o ko Baker wā ʻoihana, ʻo ia ke kūʻai ʻana aku i nā molaki, wahi a nā nūpepa kamaʻāina. He kumu hula ʻo ia a ua lanakila ʻo ia i kekahi makana ʻo Nā Hōkū Hanohano. 

ʻO Carmen Hulu Lindsey, ʻo ia ka luna o ka papa kahu waiwai, a wahi āna, e hoʻokō ana nā lālā o Kuilei i nā koina a pau o ka RFP. 

Ua hōʻole ʻo Baker i ke kuhi pololei ʻana i nā hui nāna e hana ana me Kuilei. 

“ʻAʻole paʻa koʻu manaʻo i koʻu hiki ʻana ke hōʻike i nā inoa,” wahi āna. “I kekahi mau manawa, makemake ka poʻe e kū ma hope loa. ʻAʻole au makemake e ʻōlelo aku i kekahi mea a ʻo ka huhū aʻela nō ia o kekahi kanaka iaʻu nei.”

Helu ʻia kekahi mau limahana o Kuilei ma nā moʻoʻōlelo hālāwai no ka papa kahu waiwai o OHA, e laʻa ʻo Peter Gilpatric, a wahi a kāna LinkedIn, he hoa kūkā kūʻai ʻāina ʻo ia. Aia ʻo Michael Yee ma laila, he hoa kūkā kūʻai ʻāina no Hawaiʻi, a aia ʻo Linda Schatz ma laila kekahi, ʻo ia hoʻi kekahi kanaka e hana me he hoa kūkā lā no nā hui kūkulu hale, a ʻo ia hoʻi ka wahine a Brian Schatz ke Kenekoa ʻAmelika. 

ʻO ke keʻena ʻo Kaiwiʻula Strategies, na lākou nō i hana i ka pāpaho pilikanaka ma lalo o kekahi ʻaelike no Kuilei. ʻO Jacob Aki, he kākāʻolelo ʻo ia no ka ʻAha Kenekoa, a he ʻona ʻo ia o Kaiwiʻula Strategies, a ʻōlelo naʻe ʻo ia ma kekahi nīnauele i kēia makahiki, ke mālama nei kāna pakanā pikineki i ka hana ma kēlā ʻaelike. 

ʻO Ann Chung, ʻo ia hoʻi kekahi mea hana hoʻopaipai, a nāna e helu i nā hui kikaliki uila me he mea kūʻai mai lā. Ua kau inoa ʻo ia no ka hana hoʻopaipai ʻana no Kuilei. Wahi a Baker, ʻaʻole i hāpai manaʻo ke keʻena e pili ana i kekahi pila. 

Wahi a ko OHA luna papa ʻo Lindsey, ʻo ka papa he ʻeiwa lālā, ua hana lākou me he kōmike loiloi lā no ka palapala ʻaelike. Wahi a Sylvia Hussey, ʻo ia hoʻi ka CEO o OHA, ua hōʻihi ʻia nā kānāwai o OHA a me nā kānāwai o ka mokuʻāina. 

Nā Palapala ʻAelike I Nānā ʻIa No Ka Hana ʻIno ʻAna

Ua hāpai ʻia ka leo hopohopo ma muli o nā palapala ʻaelike kūkākūkā a OHA. 

ʻO kekahi hōʻoia i hoʻolaha ʻia e OHA ma Novemapa, ʻo ia hoʻi ka mea i kuhi i ʻelua palapala ʻaelike no Kakaʻako Makai no ka hōʻepa, ka ʻuhaʻuha, a me ka hanaʻino ʻana, a he $3 miliona ka waiwai ma waena o nā makahiki 2012 a i 2016. 

ʻO ka mea mua, ʻo ia ka uku ʻia ʻana o ke kālā he $50,000 iā The Kālaimoku Group no ka hoʻopili lehulehu ʻana i pili iā Kakaʻako Makai ma waena o Kēkēmapa 2011 a me Iune 2012. 

Ua hui ʻo The Kālaimoku Group ma ka makahiki like a ka palapala ʻaelike i hoʻoholo ʻia ai, a hōʻike ka noiʻi, ua haku ʻia ka hui no ka lanakila ʻana i ka palapala ʻaelike. 

ʻO ka CEO kahiko o OHA, ʻo ia hoʻi ʻo Clyde Namuʻo, a me ka ʻona o Kālaimoku Group, ʻo ia hoʻi ʻo John Aeto, a wahi a ka maka, ua hana pū lāua i ka ʻikepili o ka palapala ʻaelike ma mua o kona hāʻawi ʻia ʻana aku ma kekahi kaʻina hana e pakele ai ia palapala ʻaelike i ka hoʻokūkū ʻana o nā mea koho. 

Kuhi ka noiʻi, ʻaʻole i pau nā hopena o ka palapala ʻaelike, a ua kapa ia noiʻi i kā the Kālaimoku Group hana pila he mea “arbitrary,” no ka mea, ʻaʻole lākou i hōʻike maila i ka ʻikepili e hoʻākāka ana i nā pila waiwai. 

ʻO ka noiʻi na Plante Moran, nāna i kuhi i kekahi palapala ʻaelike he $2.9 miliona iā WCIT Architecture no ka hana ʻana i papahana hoʻolālā nui ma waena o nā makahiki 2014 a i 2016. He lālā ʻo WCIT o kekahi hui ʻoihana no Kakaʻako Makai i hoʻopili ʻia ai ʻo DTL, ka Edith Kanakaʻole Foundation, a me PBR Hawaiʻi. 

He mau nīnau ko laila i pili i ka hana a ke kahu waiwai ʻo Peter Apo ma ka palapala ʻaelike ma kona wā e hana ana ma ko OHA papa kahu waiwai. 

Ua kuhi ka noiʻi, ʻaʻole i hoʻopau ʻo WCIT i kāna mau hana ma ka palena pau. 

“Ua haku ʻo WCIT i mau hoʻolālā e hoʻohana ʻole ʻia nei i kēia lā, ma muli o ka hana a OHA. ʻAʻole mōakāka inā hiki ke hana ʻia kēlā mau hoʻolālā i kēia manawa, a i ʻole, inā he ʻuhaʻuha nō paha ia,” wahi a ka noiʻi. 

He Alahele Hou?

ʻŌlelo akula ʻo Hussey lāua ʻo Lindsey, ua hōʻoi aʻela ʻo OHA i kona nānā ʻana i nā ʻaelike a me nā wahi i kuhi ʻia ma ka noiʻi na Plante Moran a me nā hōʻoia ʻē aʻe. 

Wahi a Lindsey, e koho ana nā kahu waiwai ma Ianuali i ka hoʻoholo ʻana a me ka hoʻoholo ʻole ʻana i nā hopena a ka hōʻoia i nā luna mokuʻāina a me nā luna pekelala no ka ʻimi ʻana a me ka hoʻopaʻi kalaima ʻana. 

No Kakaʻako Makai, ua ʻōlelo akula ʻo Lindsey, ua pūʻiwa ʻo ia ma kekahi hanana hoʻopili kaiāulu, no ka mea, ua ʻōlelo kekahi o nā kānaka i hele akula, ʻaʻole lākou i ʻike i ka hoʻolālā a ke keʻena no kēlā ʻāina. ʻŌlelo ʻo ia, ʻaʻole maikaʻi ka hana a OHA i ka hoʻopili ʻana i nā kaiāulu like ʻole ma mua o kona hāpai ʻana i nā pila no Kakaʻako Makai i ka ʻAhaʻōlelo i kēlā mau kau aku nei. 

Lana kona manaʻo, ua hoʻololi ʻia nā mea. Ma luna aʻe o ka hoʻopili kaiāulu ʻana, ua hoʻāʻo ʻo OHA e hoʻopaipai i nā hui sivila Hawaiʻi iā lākou a e kūkākūkā me nā kau kānāwai, e laʻa ka hope pelekikena Kenekoa ʻo Michelle Kidani a me ke kākāʻolelo ʻAha Lunamakaʻāinana ʻo Scott Saiki. 

ʻO nā māhele ʻāina ma Kakaʻako Makai, ua noho ʻole ʻia, a i ʻole, ua hoʻohana ʻia no ka ʻoihana.  David Croxford/Civil Beat/2022

Hoihoi ʻo Kidani i ka hāpai ʻana i ko OHA pila, akā, makemake ʻo ia e hoʻolohe i ka manaʻo o ko ka ʻAhaʻōlelo haiamui Kanaka Maoli, wahi a kekahi wahaʻōlelo no ka ʻAha Kenekoa. 

Wahi a Saiki, ʻaʻole ʻo ia hoʻomanaʻo i ko OHA noi ʻana i kekahi pila, a ma muli o kēia noi ʻole ʻana, e paʻakikī ana kona hiki ʻana ke hāpai manaʻo. Akā, kuhi ʻo ia, ua koi nā hui kaiāulu i nā wahi ākea ma kēlā ʻāina a me ka hoʻohiki ʻana i ke kumukūʻai kūpono no ke kūkulu ʻana ma Kakaʻako. 

“Ua ʻike ʻo Kakaʻako i ke kūkulu ʻia ʻana o nā halekuʻi waiwai he nui, a he pono nā halekuʻi i hiki ke uku ʻia,” wahi āna.

ʻO kā Kuilei hana ma kekahi hoʻolālā nui no ko OHA mau māhele ʻāina, ua hoʻokū ʻia a hiki i ka hopena o ke kau ʻahaʻōlelo. Inā hoʻonoa ʻia ke kapu kūkulu hale, e hoʻomau ana nō ia hana. Inā ʻaʻole ana pēlā, “e hoʻi i ka papa ʻeleʻele,” wahi a Baker. 

He noi nui kēia, a hoʻopilii ia noi i kekahi noi ʻē aʻe i ke kālā he mau miliona no ka hoʻoponopono ʻōnaepuni ma ka ʻāina i kū me he waihona ʻōpala ma mua. 

ʻO Galuteria, ʻo ia hoʻi ke kahu waiwai hou a me ke kau kānāwai mokuʻāina kahiko, a lana kona manaʻo i kekahi hopena maikaʻi, akā, ʻaʻole nō paha ʻo OHA e loaʻa ana nā mea a pau āna e noi aku ai. 

“Inā komo ʻoe i ka ʻAhaʻōlelo a loaʻa mai nā mea a pau āu i noi aku ai, he lā maikaʻi loa kēlā,” wahi a Galuteria. “Noʻu iho, ʻaʻole kūpono ka noʻonoʻo, inā ʻaʻole e loaʻa ana iā kākou nā mea a pau, ʻaʻole hiki ke loaʻa iā kākou kekahi mea.”

Ua kākoʻo ʻia kēia papahana e ka ʻOhana o Harry Nathaniel, Levani Lipton, ka ʻOhana Mar, a me Lisa Kleissner.

Help power our public service journalism

As a local newsroom, Civil Beat has a unique public service role in times of crisis.

That’s why we’re committed to a paywall-free website and subscription-free content, so we can get vital information out to everyone, from all communities.

We are deploying a significant amount of our resources to covering the Maui fires, and your support ensures that we can pivot when these types of emergencies arise.

Make a gift to Civil Beat today and help power our nonprofit newsroom.

About the Author