Kā ka luna hoʻoponopono nota: Unuhi ʻia na Ākea Kahikina. Click here to read this article in English.

ʻO nā hoʻolālā nāna e uku ana i ke kālā he $600 miliona i ke Keʻena ʻĀina Hoʻokūʻonoʻono o ka mokuʻāina, hiki i ia mau papahana ke hoʻololi ʻia ma lalo o ka luna i ʻāpono ʻia aku nei ʻo Ikaika Anderson, ʻo ia hoʻi ka mea nāna i haʻi akula i nā kau kānāwai ma ka Pōʻalua, e ʻimi ana ʻo ia i nā manaʻo mai ke Komikina ʻĀina Hoʻokūʻonoʻono i kēia hālāwai aʻe. 

Maliʻa, hiki i kekahi o ke kālā ke hoʻokaʻawale ʻia no ke kūkulu ʻana i nā hale hoʻolimalima a me ke kōkua ʻana i ka uku mua ʻana no kekahi o nā kānaka he 28,000 ma ka papa helu inoa no DHHL. Na ke komikina i ʻāpono i ka uku ʻia ʻana o ke kālā he $600 miliona, a mahuʻi ʻia, e hoʻopuka ʻia ana kēia hoʻolālā i nā māhele ʻāina he 3,100 a ʻoi i hiki ke lilo i ʻāina hale. 

“Ke kūkākūkā nei mākou me ka papa luna hoʻokele e pili ana i kekahi hoʻololi ʻana,” kā Anderson i ʻōlelo aku ai ma kekahi ʻaha hoʻokuʻi o ka Senate Ways and Means a me nā kōmike Hawaiian Affairs. 

ʻAʻole i hoʻolaha ʻia ka ʻikepili i nā mea e hoʻololi ʻia ana, no ka mea, wahi a Anderson, ʻaʻole ʻo ia i kūkākūkā me ke Komikina ʻĀina Hoʻokūʻonoʻono he ʻeiwa lālā, a no lākou ke kuleana no ka nānā ʻana i ko DHLL nui kālā a me nā ʻeka he 200,000 a ʻoi o ka ʻāina i hoʻokahu ʻia. 

ʻO ka papahana ʻāina hoʻokūʻonoʻono he $600 miliona i ʻāpono ʻia i kēlā makahiki aku nei, ua kapa ʻia e ka poʻe he nui, he hoʻāʻo lohi loa nō ia no ka hoʻolako kālā ʻana no ka hoʻēmi ʻana i nā inoa ma ka papa helu inoa a me ka hāʻawi ʻana aku i ka ʻāina i nā Kānaka Maoli ma lalo o ka Hawaiian Homes Commission Act of 1920. 

Maliʻa, ʻaʻole na nā hale hoʻolimalima e hoʻēmi ana i ka papa helu inoa, akā, wahi a Anderson, hiki i ia mau hale ke lilo i koho no nā mea i hoʻokahu ʻia i mākaukau ʻole a me nā mea i hiki ʻole ke uku no ko lākou home ponoʻī. Ua kuhi akula ʻo ia i ke kūkulu hou ʻana i ka wahi i kū ai ke kahua pāʻani kahiko ʻo Bowl-O-Drome ma Mōʻiliʻili no kekahi laʻana. Mahuʻi ʻia, e loaʻa ana nā keʻena noho he 270 i ka papahana. Loaʻa kekahi mau papahana no ke kūkulu ʻana i ʻelua hale papaʻi liʻiliʻi ma Mōʻiliʻili a me kekahi mau hale hoʻolimalima ma Kapolei Hikina, a ʻo ia ka mea me ke kumukūʻai kaulike, a i ʻole, no nā kūpuna kēia wahi. 

“Pono ka hoʻonui ʻana i ka nui o nā hale hoʻolimalima ma kahi pae nui loa, keu hoʻi ma nā mokupuni ʻē aʻe,” wahi a Anderson. 

I kēlā makahiki aku nei, ua kūkākūkā akula nā kau kānāwai i ka hāʻawi ʻana aku i nā kānaka ma ka papa helu inoa he $100,000 no ke kōkua ʻana i ka uku mua ʻana, inā kāpae lākou i ko lākou inoa ma ia papa helu inoa. 

Wahi a Katie Lambert Ducatt, ʻo ia hoʻi ka hope luna o DHHL, e noi aku nei ke keʻena i ka Luna Loio no ke aʻoaʻo ʻana i kēia hoʻolālā ma hope o ka hāpai ʻia ʻana o nā leo hopohopo i pili i ka hiki ʻana o ka mokuʻāina ke uku i ke kālā o DHHL no nā ʻāina e mālama ʻole ʻia nei e ke keʻena. 

ʻO kekahi hoʻolālā kūʻokoʻa i hoʻouna ʻia e kekahi hui hoʻopaipai i ka papa luna hoʻokele a ke kiaʻāina ʻo Josh Green, ʻoi aku ka ikaika o ka hana i hoʻolālā ʻia, e laʻa me ka hoʻokaʻawale ʻana i ke kālā i nā polokalamu like ʻole, ke kūʻai ʻana mai i ka ʻāina, a me ka hoʻohana ʻana i ke kālā i loaʻa no ka hoʻololi ʻana i nā hoʻopuka ponoʻī ʻana i ke kūkulu hale ʻana. 

Wehewehe ʻo Anderson i kona mau kūkākūkā ʻana me ka papa luna hoʻokele a Green me he hana mua lā. 

“Ke kūkākūkā nei mākou i nā manaʻo ʻē aʻe a me nā kulekele i loaʻa paha i kēia papa luna hoʻokele,” wahi a Anderson. “ʻAʻole nō wau i kūkākūkā akula me ke komikina e pili ana i kēia mea.”

Ua hāpai nā kau kānāwai i nā leo uluhua e pili ana i ke kikoʻī ʻole o ka ʻikepili i kēia hoʻolālā uku kūikawā a me nā manaʻo no ka wā e hiki mai ana. Wahi a ka maka, ʻaʻole mākaukau ʻo Anderson a me kāna mau limahana i ke kūkākūkā ʻana i nā hoʻolālā no ke kālā he $600 miliona, a ma kekahi mau manawa, ua pilikia lākou i ka pane ʻana aku i nā nīnau a nā kenekoa, a ʻo ko lākou ʻimi akula nō ia i nā palapala kūpono. 

“Eia nō kākou ke kūkākūkā nei i ke kālā he $600 miliona i hāʻawi ʻia akula i kēlā makahiki aku nei. E make ana nā kānaka ma ka papa helu, a ʻaʻole e loaʻa ana iā lākou ko lākou mau home, no ka mea, ke noho wale nei kākou me ka hana ʻana i kēia hana lapuwale,” wahi a Michelle Kidani, ʻo ia hoʻi ka hope pelekikena o ka ʻAha Kenekoa. “He mea hoʻouluhua nō ka noho ʻana ma ʻaneʻi nei me ka ʻole o ka ʻike e pono ai ka hāʻawi ʻia ʻana aku o nā home i ko kākou mau kūpuna. ʻAʻole maopopo iaʻu ka mea i pā ai ko ʻoukou mau naʻau, akā, ʻaʻole o kana mai koʻu uluhua.”

Ua hāpai ʻia hoʻi nā leo hopohopo i ke kālā ma o ka hoʻololi ʻia ʻana o ka hoʻolālā i ʻāpono ʻē ʻia, a he pono ka uku ʻia ʻana o ke kālā i loko o ʻelua mau makahiki. Inā ʻaʻole uku ke keʻena i ke kālā holoʻokoʻa, e hele ana a nalowale kēlā nui kālā i ka wā e hiki mai ana. 

Ma lalo o ka pila hoʻolako kālā ʻo Act 279, ʻo Iune 2025 ka palena pau no ka uku ʻana i ke kālā he $600 miliona i ʻāpono ʻia e ka ʻAhaʻōlelo ma ka makahiki 2022. Ma lalo o kēia hoʻolālā, e hoʻoili ʻia ana ke kālā he $172 miliona ma luna o ke keʻena ma ka hopena o kēia makahiki kālā ma ka lā 30 o Iune, a hoʻoili ʻia ke kālā he $367 miliona i kēia makahiki aʻe. 

Koi ʻia ka ʻāpono ʻana o ke komikina inā hoʻololi ʻia kēia hoʻolālā kūikawā. Ua hoʻohālikelike ʻia kēia hoʻolālā uku a DHHL i ka papahana i hāpai ʻia ma ka ʻAha Kenekoa i kēlā makahiki aku nei, a ʻo ia ka mea i kālele akula i nā papahana i hiki ke hoʻomaka koke ʻia ke kūkulu ʻana. 

Wahi a ke Kenekoa ʻo Jarrett Keohokalole, ua kuhi ka ʻAha Kenekoa i nā papahana “i hiki ke hana ʻia me ka wikiwiki loa.”

“Maliʻa paha, he pono kekahi wā hou no ko ʻoukou ʻimi ʻana i nā alahele ʻē aʻe no ka hoʻolālā i hoʻouna ʻia,” wahi a Keohokalole. 

ʻO ka mea e hoʻohihia aku ana i kēia mea, ʻo ia nō ke koina pekelala ma lalo o ke kānāwai ʻo American Rescue Plan e koi ʻia ai ka mokuʻāina e mālama aku i ke kālā kūpono no nā polokalamu hoʻonaʻauao lehulehu, a ʻo ia ka mea i hiki ke hoʻohaiki i ka nui kālā a DHHL e uku ai a hiki i ka pau ʻana o ke kālā maiā ARPA. 

Wahi a Anderson, paʻa kona manaʻo i ka hoʻoili ʻokoʻa ʻia ʻana o nā kālā a pau ma mua o ka palena pau ma ka makahiki 2025. Akā, ma muli o ke kānalua i pili i nā koina o ARPA a me ka holo ʻana o ke keʻena, ua nui kā nā kenekoa mau nīnau i pane ʻole ʻia. 

“ʻO kekahi o nā nīnau, ʻaʻole hiki iā ʻoe ke pane,” wahi a Kenekoa Gil Keith-Agaran. “E aho e hoʻi hou.”

E hoʻomaha ana ke kōmike a hiki i ka hopena o Ianuali, i hiki iā Anderson ke hui pū me ke Komikina ʻĀina Hoʻokūʻonoʻono. Hoʻopaʻa ʻia kekahi hālāwai komikina ma kēia Pōʻalua aʻe, akā ʻaʻole i hoʻolaha ʻia kekahi papa kumumanaʻo ma ka ʻauinalā o kēia Pōʻalua.