Kā ka luna hoʻoponopono nota: Unuhi ʻia na Ākea Kahikina. Click here to read this article in English. 

MAKAWAO, Maui — Me ka ʻūmiʻi ʻana i mau pepa hakahaka a me nā penikala waihoʻoluʻu, ua hele wāwae nā haumāna ʻumikūmākolu a kā Chadwick Kuʻikahi Nakagawa papa ʻepekema kula kaiapuni ma ke kula waena ʻo Kalama i waho aku i ke eaea ākea. 

Ua hele nā haumāna i ke kahua nui ākea ma waho o ke kūkulu pae ʻelua e hālau ai ko Maui kula kaiapuni, he kula kūʻokoʻa ma loko o ke kula nui. 

Ma ka mauʻu a i ʻole ma nā pākaukau pikiniki i kokoke, ua loaʻa i nā haumāna kekahi wahi a ua hoʻōeoe lākou e kilo aʻe i ka lewalani uliuli ʻōlinolino ākea. ʻO kā lākou haʻawina? E kilo i nā ana ao, e kaha kiʻi, a e wānana i ka mea e hiki mai ana nō paha ma ke anilā. 

“Aʻo wau ma o nā pilina o nā mea a kākou e ʻike ai,” i ʻōlelo aku ai ʻo Nakagawa, ʻo ia hoʻi kekahi kumu i piha ka makahiki kanakolukūmāono iā ia i puka mai ke kula ʻo Kamehameha a me ke Kulanui o Hawaiʻi ma Mānoa ma ke keʻena o ka ʻike Hawaiʻi. “Pehea kākou e ʻike ai i ka hiki ʻana mai o ka ʻihiʻawaʻawa a me ka mālaʻelaʻe o ka lā, wahi a ke ao?”

A ʻo ka hoʻomaka akula nō ia o ka māhele hou o kā Nakagawa papa ma kekahi lā o kēlā Pepeluali aku nei: Introduction to Hawaiian Meteorology. 

ʻO ka haʻawaina o ka lā — ʻo ia ka noiʻi ʻana i ke ʻano o nā kūpuna i kilo ai i nā ao e wānana ʻia ai ke anilā — ua hoʻopili ʻia mai kekahi moʻohaʻawina ʻepekema i hoʻomohala ʻia e kekahi hoa kumu kaiapuni ma ka moku o Keawe, ʻo ia hoʻi ka mea nāna kekahi kēkelē laeʻula i noiʻi ʻia ai ke kālaianilā Hawaiʻi, wahi a Nakagawa. 

“He moʻohaʻawina paʻa loa kā lākou ma ka ʻaoʻao ʻē aʻe,” wahi āna i ʻōlelo aku ai me ke kuhi ʻana i ke kahua nui o Kalama. “ʻAʻohe a mākou moʻohaʻawina ʻepekema; ʻaʻohe moʻohaʻawina kūlike.”

Ma ka ʻaoʻao ʻē aʻe, holomua ʻo ia, “ʻAʻohe o kākou koho e mālama i kā mākou moʻohaʻawina ponoʻī.”

Ma ka māhuahua ʻana aʻe o ke kaulana o nā kula kaiapuni — ua māhuahua pū ka nui o nā haumāna ma ke ʻano he 40% ma kēia mau makahiki ʻelima i hala aku nei — mau nō ka pilikia nui ʻana o ka pono o ka moʻohaʻawina kūlike a me nā mea pono aʻo maʻamau.

Ma nā polokalamu lehulehu ma DOE, e loaʻa nō paha i nā kumu nā puke papa a i ʻole kekahi waihona mea pono papa no ke kālai haʻawina ʻana. 

Akā naʻe, ke kūkulu nei ko Hawaiʻi mau kumu kula kaiapuni i kā lākou moʻohaʻawina iho pono’i, ma o ka haku ʻana i kā lākou pepa hana, ka unuhi ʻana i nā puke mai ka ʻōlelo Pelekane i ka ʻōlelo Hawaiʻi, a me ke kaukaʻi ʻana i ko lākou kaiāulu ponoʻī no ke kōkua a me ka manaʻo. He mea ia e hāʻawi ʻia ai nā kumu i ke koho e aʻo i nā papa me ke kālele ʻana i ka pōʻaiapili o ka moʻomeheu a me ka loina i pili. 

Akā, ua koi ʻia ka manawa a me ka hana he nui na nā kumu kaiapuni, a e ʻokoʻa ana nā mea e hana ʻia ma loko o ka papa ma kēlā me kēia kula. 

ʻAʻole nō paha e hiki ke hana ʻia ke kūlike ʻana. Hoʻohana nā māhele ʻāina like ʻole ma o Hawaiʻi i nā huaʻōlelo like ʻole no nā mea maʻamau: ua kapa ʻia kekahi lāʻau ʻai ʻo “pohole” ma Maui, akā ua kapa ʻia ʻo “hōʻiʻo” ma ka Moku o Keawe. 

ʻO Niʻihau, ʻo ia hoʻi ka mokupuni ma ka ʻaoʻao ʻākau hikina o Kauaʻi, he ʻano ʻōlelo kikoʻī kona i kapa ʻia ʻo ʻŌlelo Niʻihau. Ua ʻōlelo ʻia ka “t” a me ka “r” ma kahi o ke “k” a me ka “l,” a ʻaʻole hoʻohana nā mea ʻōlelo i nā ʻokina a me nā kahakō, wahi a kekahi hōʻike na Hawaii Public Radio. 

Ma Ke Kula Niihau O Kekaha, ʻo ia hoʻi kekahi kula kaiapuni lehulehu ma Kauaʻi i hoʻokumu ʻia i ka makahiki 2001 no nā mamo a ko Niʻihau ʻohana ʻōiwi, ʻaʻohe waihona o laila no nā puke ʻōlelo Niʻihau i hoʻopuka ʻia, a ʻaʻole i kau palena pono no kā lākou moʻohaʻawina, wahi a kekahi papahana pae kula.

Ma waho aʻe o nā ʻokoʻa ma o ka paeʻāina e koi ʻia ai ke ʻano aʻo kikoʻī, manaʻo nā kumu kaiapuni i ka hiki ʻana o ka hoʻomohala moʻohaʻawina ke hoʻoikaika ʻia. 

Ma kekahi hālāwai kaiāulu i hala aku nei no ka Board of Education ma ke Kulanui o Hawaiʻi Maui College e kūkā ʻia ai nā pono o nā kula kaiapuni, ua ʻōlelo kekahi kumu papa ʻekolu i kona makemake e hoʻomākaukau i kāna poʻe haumāna no nā mea a lākou e aʻo ai ma ka papa ʻeono, i mea e liuliu pono ai nā haumāna ma ka hehi ʻana i ke alahele o ka naʻauao. 

E Māhuahua Ana Ke Kākau Inoa ʻAna

Ua pili ka hihia o ke kūkulu moʻohaʻawina ʻana i ke kinohi o ke kula kaiapuna ma nā mokupuni i kanakolu mau makahiki aku nei. 

“He pilikia nunui kēia,” wahi a Kehaunani Abad, ʻo ia hoʻi ke alakaʻi ma Kealaiwikuamoʻo, he māhele ma ke kula ʻo Kamehameha e kākoʻo ana i ke kaiāulu o nā kula Hawaiʻi, e laʻa nā kula kaiapuni ma lalo o ko Hawaiʻi Department of Education, nā kula lehulehu, a me nā kula kamaliʻi ʻo ʻAha Pūnana Leo lāua ʻo Kamehameha. “ʻAʻohe hana lōkahi e alakaʻi ʻia e kekahi hui kūʻonoʻono e pani i kēlā hakahaka — he ʻekolu kekeke o nā kumu i kūkuku i kēia mai lalo aʻe. 

“ʻAʻohe kaʻina hana e hoʻohui pū ʻia ka waihona waiwai o ka pono ʻike ponoʻī a e kaʻana ʻia ua ʻike nei e like me ko lākou makemake.”

ʻO Alohalani Housman, ʻo ia kekahi hope polopeka o ka ʻike Hawaiʻi ma ke keʻena ʻo Culture, Language, & Performing Arts ma BYU Hawaiʻi, a he kumu kula kaiapuni ʻo ia ma ka makahiki 1987 ma ke kula haʻahaʻa ʻo Waiau ma Waimalu, ʻo ia kekahi o nā polokalamu kaiapuni mua loa ma ka mokuʻāina. 

Hoʻomanaʻo ʻo ia iā lākou kumu i ko lākou unuhi ʻana i nā mea ʻōlelo Pelekane i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma nā Pōʻaono a me nā lānui e mākaukau ai nā mea pono papa no nā keiki. 

“Ua hoʻomaka mākou me ka ʻole o kekahi mea,” wahi āna. “Ua hiki mai nā mākua ma nā hopena pule, e kākoʻo i ka unuhi ʻana, ke kikokiko ʻana, a me ka ʻoki a tuko ʻana i nā puke.”

Ua ʻōlelo ʻo Housman, ʻoiai e nui ana nō ka hoʻāʻo ma Ka Haka ʻUla o Keʻelikōlani ma ke Kulanui o Hawaiʻi ma Hilo e laʻa ka haku ʻana i nā puke keiki a me ka hoʻomohala moʻohaʻawina, ua mau nō ka ʻauamo ʻana o nā kumu kula kaiapuni i nā kuleana he nui. 

“Ua koe aku nō nā mea i koi ʻia,” wahi āna. “Ua hoʻomohala aku kēia ma o nā makahiki he nui, a e pili ana nō ia i ka hoʻopaʻi ʻana i kā mākou mau puke a me ko mākou mau moʻolelo ma ka ʻōlelo Hawaiʻi. He kaʻina hana e holo nei, akā he pono ka loaʻa ʻana o nā kumuwaiwai a me ke kālā.”

Ke holo nei nā hihia moʻohaʻawina ma o ka ulu ʻana aʻe o ka hoihoi i ka hoʻonaʻauao kaiapuni Hawaiʻi ma kēlā kekeke i hala aku nei no nā Kānaka Maoli me ka ʻiʻini e hoʻomau i ka ʻōlelo a me ka loina no nā haunana e hiki mai ana. Ua hemo kula nā mākua he nui mai ke kula kaiapuni DOE mai — a kapa ʻia ʻo nā kula kaiapuni — a makemake lākou e hoʻili iho i kēia ʻike. 

I ka makahiki kula 2015-16, aia nā haumāna he 2,407 ma nā kula kaiapuni Hawaiʻi, ma nā DOE kaiapuni a me nā kula lehuhelu i hui pū ʻia. Ua māhuahua kēlā helu i 3,393 i kēia makahiki kula — he hoʻonui ma ke ʻano he 41% — akā ua wehe ʻia nā pae papa hou a me nā kahua kula ma kēlā palena wā kekahi. 

Mai ka hoʻokumu ʻia ʻana o nā kula kaiapuni mua loa aku ma ka makahiki 1987, ua hoʻonui ka nui o nā polokalamu i 18 mau kula ma Oʻahu, Maui, Hawaiʻi, a me Molokaʻi, a me ʻeono mau kula lehulehu. Ua like ka mālama ʻia ʻana o nā kula DOE e like me ko Kalama, me he mea lā e hālau ʻia ka polokalamu kaiapuni i loko o ke kula maʻamau. Aia ʻelua mau kula kaiapuni piha: ke kula ʻo Ānuenue mai ka papa malaʻo a hiki i ka papa ʻumikūmālua ma ke awāwa ʻo Pālolo ma Oʻahu, a me ke kula ʻo Ehunuikaimalino mai ka papa malaʻo a hiki i ka papa ʻumikūmālua ma ka moku o Keawe. 

ʻO ka ʻōlelo Hawaiʻi ka ʻōlelo aʻo, me ka ʻōlelo Pelekane e hoʻokomo ʻia ma ke ʻano he papa koho — e like me ka ʻōlelo Paniolo a i ʻole ka ʻōlelo Kepanī ma nā kula lehulehu ʻAmelika — aia nō paha ma ka papa ʻelima. 

“Ma o kēlā mau makahiki ʻumi i hala aku nei, ua ʻike mākou i ka māhuahua nui ʻana aʻe o ka nui o nā haumāna i kākau inoa ma ka polokalamu. Ua ʻike pū mākou i ka liʻiliʻi o ka hoʻēmi ʻana i ka nui o nā kumu e haʻalele ana,” i ʻōlelo ai ʻo Dawn Kauʻi Sang, ʻo ia ke alakaʻi o ko DOE Office of Hawaiian Education i hoʻokumu ʻia ma ka makahiki 2015 no ka mālama ʻana i ka laulā o nā kumu kaiapuni. “Manaʻo wau, ʻaʻole nō e hoʻonui wale aku ka nui, e hoʻopaʻa pū aku nei nō.”

ʻO ke kūʻē ʻana i ke kūkulu ʻia ʻana o ka Thirty Meter Telescope ma Mauna Kea, ua alakaʻi ʻia kekahi o ua kūʻē nei e nā mea hoʻouluulu Kanaka Maoli ʻōpiopio i puka mai nā kula kaiapuni, a ʻo ka mea i manaʻo ʻia, ʻo ia kekahi kumu e nui aʻe ai ka nui o nā haumāna i kākau inoa ma nā kula ʻōlelo Hawaiʻi i kēlā makahiki kula aku nei. 

Hāʻawi Aku Nā Haumāna I Puka

ʻO Kiani Yasak, ʻo ia kekahi kumu pilikanaka kula kaiapuni ma ke kula waena ʻo Kalama i hele i ke kula ma ke ʻano he haumāna, a ʻōlelo ʻo ia i kona mahalo ʻana i kēia ʻano hoʻonaʻauao ʻana, ʻoiai hiki iā ia ke aʻo ma o ke kuanaʻike Hawaiʻi. “Kuhi mau mākou i ka ʻike o ko mākou mau kūpuna a me ka loina o ko mākou moʻomeheu,” wahi āna. 

ʻO kekahi o kāna haʻawina ma kāna papa, ua hoʻohālike ʻia ko ʻInia ʻōnaehana kūlana kanaka i nā kūlana kanaka ma ko Hawaiʻi moʻomeheu kahiko. ʻO kona pahuhopu, ʻo ia ka hoʻonoʻonoʻo ʻana i nā haumāna ma ka pae honua, a me ko lākou alahele e kōkua i ko lākou mau kaiāulu a “e aʻo mai ka wā ma mua e holo mua a e lilo i alakaʻi no ka wā ma hope.”

“Pēlā ke ʻano o ke kula kaiapuni,” wahi a Yasak i ʻōlelo aku ai, he haumāna i puka mai ko UH Hilo polokalamu ʻōlelo Hawaiʻi, ma kāna papa ma kona hoʻomaha ʻaina awakea. 

He aha ʻo Fault Lines?

ʻO “Fault Lines” kekahi papahana kūikawā e noiʻi ana i nā haunaele ma Hawaiʻi a me nā mea a mākou e hiki ai ke hana aku e pani ai i nā hakahaka ma nā pilikia pilikanaka a politika e hoʻomohala aku ana nō. E heluhelu i ke koena ma ʻaneʻi.

Ma kona wā e kamaliʻi ana, ua ʻōlelo ʻo Yasak, ua ʻupu aʻe ke kānalua i loko o kona mau kūpuna ma muli o ke koho a kona mau mākua e hoʻouna aku iā ia i ke kula kaiapuni mai kona kamaliʻi ʻana aku. Ua manaʻo nā kūpuna, ʻaʻole e hiki ana iā ia ke holomua e like me kona mau hoa e hele kula kuʻuna. Akā, ʻōlelo ke kumu i piha ka makahiki kanakolukūmākahi iā ia, ua ʻoi aku ka ʻāpono ʻia ʻana o ke kula kaiapuni ʻana i kēia wā ʻānō. 

He nui ʻino ka hana, akā ua koho wau e lilo i kumu kaiapuni ma muli wale o koʻu haumāna ponoʻī ʻana ma o ka polokalamu,” wahi āna. “Ua ʻoi aku ka nui o nā waiwai no kēia mau haumāna ma mua o koʻu wā e hele ana i ka polokalamu. ʻO ia paha kekahi o koʻu mau pahuhopu — e hoʻi hou a e hāʻawi i nā manawa kūpono like a i ʻole nā mea i ʻoi aʻe no kēia mau haumāna.”

ʻO Charles Toguchi, ʻo ia hoʻi he kahu kula nui i koho ʻia ma ka makahiki 1987, ua wehewehe ʻo ia i ke kūʻē ʻia ʻana o ka hoʻonaʻauao kaiapuni ma nā makahiki kinohi ma kekahi wikiō i hoʻopuka ʻia e DOE e hoʻohanohano ana i ka piha makahiki he kanakolu. Ua loaʻa iā ia he Board of Education i kākoʻo ʻole i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma ke ʻano he papa hoʻonaʻauao, i nele i ke kālā ʻole, a me “ka ʻuʻuku o nā mea pono papa kaiapuni.”

“Akā, ua loaʻa iā mākou nā mākua a me nā kumu ʻeleu loa i ʻōlelo aku, “E hana ana nō mākou i kēia. E haku ana mākou i ka moʻohaʻawina, e paipai i ka ʻAhaʻōlelo no ke kākoʻo kāla,” wahi a Toguchi ma ka wikiō. “ʻO ia ka hoʻomana ʻana. Ua ʻōlelo lākou, ʻE hana ana kākou i kēia, a ua hana nō lākou pēlā.”

Hoʻoweliweli ʻIa I Ka Nalowale ʻAna

Aia ma kahi o 18,500 mau mea ʻōlelo Hawaiʻi ma Hawaiʻi nei, wahi a ko U.S. Census Bureau kuhi ʻana ma ka 2009-2013 American Community Survey. 

Wahi a ka ʻike, ua ʻaneʻane nalowale ka ʻōlelo. Ma ke kiko haʻahaʻa loa ma ka makahiki 1985, ua manaʻo ʻia, he 50 mau mea ʻōlelo Hawaiʻi a emi aku i piha ka makahiki ʻumikūmāwalu a ʻemi aku ma ka mokuʻāina, wahi a kekahi mau hōʻike moʻolelo. 

ʻO ka ʻōlelo Hawaiʻi ka ʻōlelo hoʻonaʻauao maʻamau ma ka wā i hoʻokumu ʻia ai ka ʻōnaehana kula lehulehu ma Hawaiʻi i ka makahiki 1840. Akā ua pāpā ʻia ua ʻōlelo nei ma ke kula ʻōnaehana ma ka makahiki 1896, ma ka paipai ʻole ʻana a ke aupuni kūikawā i ka ʻōlelo ma ke kula a me nā hale. 

ʻO ka hoʻōla moʻomeheu Hawaiʻi i hana ʻia ma nā makahiki 1970, ua alakaʻi ia i ka ʻāpono ʻia ʻana o ka hoʻololi ʻōlelo pākuʻi ma ke Kumukānāwai 1978 e hoʻōla hou ʻia ai ka ʻōlelo Hawaiʻi. Ua hoʻolilo kēlā i ka ʻōlelo Hawaiʻi i ʻōlelo aupuni mokuʻāina a i kōkua i ka hoʻokumu ʻia ʻana o nā kula kaiapuni ma loko o ka ʻōnaehana kula lehulehu. 

Ma ke kula waena ʻo Kalama ma Makawao, Maui, aia he 115 haumāna o ko nā kula 900 haumāna e komo ana i ka polokalamu kaiapuni. He mau Kānaka Maoli ka nui o nā haumāna kaiapuni i hele i ke kula haʻahaʻa ʻo Pāʻia, ʻo ia ke kula nāna nā ka polokalamu i māhuahua aʻe he pākolu ma kēia mau makahiki e holo nei ma muli o kona kaulana, a me ʻAha Pūnana Leo, he kula kamaliʻi ʻōlelo Hawaiʻi me he ʻumikūmālua wahi a puni ka mokuʻāina. 

ʻO Kia Kapaku, he haumāna ma ke kula waena ʻo Kalama i piha ka makahiki ʻumikūmākolu iā ia, ua hahai ʻo ia i ia alahele kula. Ma ka noho ʻana i ke kikowaena o ke kahua no ka haʻawina kaha kiʻi i ke ao ma kāna papa ʻepekema, ua ʻōlelo ʻo Kapaku, ʻōlelo Hawaiʻi ʻo ia ma ka home me kona makuahine. 

Ua ʻōlelo ka haumāna papa ʻewalu i ke koʻikoʻi o ke kula kaiapuni, “e hoʻōla hou ai ko mākou ʻōlelo a me ka moʻomeheu.”

He koho ko nā haumāna papa ʻewalu e hoʻomau i ko lākou hoʻonaʻauao kaiapuni ma ke kula kiʻekiʻe ʻo King Kekaulike. Aia ma Maui kekahi kula kaiapuni ʻē aʻe, e laʻa ma Lāhainā ma ka ʻaoʻao komohana a me Hāna ma ka hikina, akā ua mamao lāua kekahi i kekahi, a ʻo ke koi ʻia akula nō ia o nā haumāna e hele mamao e hoʻomau ʻia ai ka hoʻonaʻauao kaiapuni ʻana. 

He pilikia kumu ko laila kekahi. Ma o nā kūlana kumu kaiapuni he 161, ua pani wale ʻia nō he 107, wahi a ko DOE ʻikepili. I mea e kono ʻia ai nā moho kūpono, ua hoʻomaka ke keʻena e ʻuku i kekahi ʻokoʻa ʻuku hana he $8,000 ma kēlā me kēia makahiki i nā kumu kula kaiapuni i loaʻa ka palapala hōʻike.

Ma ke kula haʻahaʻa ʻo Pāʻia, ua māhuahua koke ka nui o nā haumāna kaiapuni i kēlā kekeke aku nei, aia nā haumāna he ʻekolu haneli ma o ka nui haumāna he 430. Me ka hapanui o nā haumāna he haumāna kaiapuni ma luna o ka nui o nā haumāna kuʻuna, he pono ko ke kula e hāʻawi aku i ʻekolu papa malaʻo a ʻekolu papa no ka papa ʻekahi. 

“E hiki aku ana nō mākou i ka manawa e nele ana kahi lawa ʻole,” i ʻī aku ai ʻo ko Pāʻia poʻo kumu ʻo Kehau Luuwai. 

Kūkulu nā kumu he nui i nā haʻawina mai lalo aʻe. 

Alakaʻi ke kumu papa ʻekahi ʻo Anthony Kamakaʻeu Williams i kāna mau haumāna ma kekahi haʻawina mele e aʻo ʻia ai nā pua like ʻole ma o ka mokupuni ma kekahi kipa ʻana aku nei. Ma ko lākou hīmeni ʻana i “ʻilima,” a i ʻole “mokihana,” ua nui koke aʻe ka leo o nā keiki ma ko lākou hoʻolohe ʻana i nā kāhea o kā lākou kumu. 

ʻO Williams, he haumāna i puka mai ke kula kiʻekiʻe ʻo McKinley a ua loaʻa iā ia ke kēkelē laepua ma ka ʻike Hawaiʻi ma ke Kulanui o Hawaiʻi ma Mānoa, ua ʻōlelo ʻo ia, ua haku ʻo ia i ke mele me ke kuhi ʻana i kekahi ea mele kahiko. 

Hoʻoponopono: Ua ʻōlelo kekahi mana o kēia moʻolelo, ua haku ʻia ke mele me ke ea o kekahi mele Hawaiʻi kahiko. Ua haku ʻia ma o ke ea o “Just When I Needed You Most.”

Hoʻohana ʻo ia i kēia mele e aʻo ʻia ai nā mea i pili iā Hawaiʻi i kāna poʻe haumāna, keu hoʻi nā inoa no nā mokupuni o ka paeʻāina a me nā moku o Maui. 

ʻŌlelo ʻo ia, he hana hoʻoluhi nō ka haku ʻana i kāna moʻohaʻawina ponoʻī, akā he waiwai nō ia iā ia e kāpala i kāna ana ma ke kapa o ka hoʻonaʻauao. 

“ʻO ka nui o ka moʻohaʻawina aʻu e hoʻohana ai, naʻu wale iho nō i haku,” wahi āna. “He nui ʻino nā hola i hala. Ma ka manawa like, he mea pili loa ia iā ʻoe. ʻOiai nāu i haku, he haʻaheo ko laila ma ka hoʻohana ʻia ʻana i kēlā moʻohaʻawina.”

ʻO Kalamakū Freitas, he haumāna i puka mai ʻEhunuikaimalino a he kupa no Kona, ua ʻōlelo ʻo ia i kona ʻiʻini e hele i Maui i ka makahiki 2017 e hoʻokomo i ka māhuahua ʻana a ka mokupuni e ʻike ana no ka hoʻonaʻauao kaiapuni. 

ʻO Freitas, ua piha ka makahiki 24 iā ia, ke aʻo aku nei ʻo ia i ka ʻōlelo Hawaiʻi i ka papa ʻeono, ʻehiku, a me ka papa ʻewalu. ʻO kona pahuhopu, ʻo ia ke aʻo ʻana i nā pilinaʻōlelo Hawaiʻi kūpono, ʻo ia kekahi kahua paʻa āna i makemake ai ma kona wā e hele ana i ke kula kualua, wahi a ka haumāna i puka mai Ka Haka ʻUla O Keʻelikōlani ma UH Hilo. 

Akā hoʻi, haku pū ʻo ia i kāna mau pepa hana a me nā pepeke ponoʻī e aʻo ʻia ai nā māhele pilinaʻōlelo ma ke ʻano he māhele o kāna moʻohaʻawina papa. 

“Aʻole au kākoʻo i ka hoʻokūlike ʻia ʻana o nā mea a pau o ka ʻōlelo Hawaiʻi. Manaʻo wau, ʻo kēia mau mea naʻe e pili ai ke kanaka i nā wahi kikoʻī a lākou i hānai ʻia ai, e aho ka holomua ʻana aku o ua mau mea nei,” wahi āna. “Akā, no ka pilinaʻōlelo, ʻo ia kekahi mea aʻu e kākoʻo ai i ka hoʻokūlike ʻana. ʻAʻole hiki ke hulikua ʻia.”

Pehea E Ana ʻIa Ai Ka Holomua Haumāna

ʻO Sang, o ka Office of Hawaiian Education, ua ʻōlelo ʻo ia, ʻaʻole hiki i nā moʻohaʻawina a pau i ke aʻo kaiapuni ke hoʻokūlike ʻia, me ke kuhi ʻana i “ka pilina o ka hoʻonaʻauao i ka pōʻaiapili a me ka ʻāina i pili, ʻo ia hoʻi nā moʻolelo kamaʻāina a me ka loina kamaʻāina o ke kaiāulu.”

Akā, ʻo kekahi mea e hiki ke hoʻokūlike ʻia, wahi āna, ʻo ia nō ka pahuhopu e ana ʻia ai ka holomua haumāna. 

Ke haku nei ʻo OHE i kaʻina hana e ana pono i ka mākau ʻōlelo.

He moʻolelo pōpilikia ko ke kumuhana ʻo ka loiloi ʻana ma ka hoʻonaʻauao kaiapuni. Ua hāʻawi mua ʻia nā haumāna kaiapuni i nā kaʻina loiloi e like me ko nā haumāna kula lehulehu kuʻuna, me nā mea pono i unuhi wale ʻia i ka ʻōlelo Hawaiʻi. Ma kekahi mau makahiki i hala aku nei i loaʻa mai ai nā loiloi i pili i ka moʻomeheu. 

ʻO Kaiapuni Assessment of Education Outcomes, ʻo KĀʻEO, ua hoʻomohala ʻia e UH Mānoa a me ka Office of Hawaiian Education e loiloi aku i ka ʻōlelo, ka makemakika, a me ka ʻepekema no nā haumāna ma ka papa ʻekolu a me ka papa ʻehā. 

Ua hoʻomohala pū ʻia aku ka hōʻike like i pili i ka moʻomeheu no nā haumāna papa ʻelima i kēlā makahiki aku nei no ka ʻōlelo a me ka makemakika, a me ka ʻepekema papa ʻewalu, wahi a Sang. 

Ua ʻōlelo ʻo Freitas, ʻo kekahi o nā hihia nui e ʻalo ʻia e ka hoʻonaʻauao kaiapuni, ʻo ia ka ʻauʻa ʻana i ke kuanaʻike ʻōiwi ma ke “kū ʻana i loko o kekahi pahu haole.”

No ke aʻo ʻana mai ma ka pōʻaiapili Hawaiʻi, ua koi ʻia ka hoʻopili nui ʻana i ka honua a me kona mau wahi, wahi āna, e laʻa nā huakaʻi, ke aʻo ʻana i hoʻokahua ʻia i ka ʻāina, a me ka noiʻi ʻana i nā mea ola o ka honua. 

“O ka loiloi ʻana, ʻo ia ka hiki ke hoʻomaka a mālama i kēia mau pilina i ka honua ma waho. Hiki anei iā ʻoe ke ʻike i kēia mau pilina like ʻole ma waena o kēia mau mea like ʻole, ka hopena o kēia mau lāʻau ma loko o nā kaiaola like ʻole? Ma laila ka loiloi,” wahi āna. 

Ma kekahi hālāwai kaiāulu BOE ma Maui, ua ʻōlelo ke kahu kula nui Hawaiʻi ʻo Christina Kishimoto i kona hoihoi i ka polokalamu kaiapuni a ua mahalo ʻo ia i ke kūkākūkā ʻana e hana ʻia ana. 

“Aia ke kūkākūkā ʻana i ka piko o ke ʻano a kākou e hana ai ma ka hoʻonaʻauao lehulehu, no laila, he wahi mahalo kēia,” kāna i ʻōlelo ai i ka lumi me nā kānaka he 100, e laʻa nā kumu kaiapuni no Maui, nā luna DOE, a me nā mea kākoʻo kaiāulu. “ʻMa ke kula kaiapuni ma ʻaneʻi, a ma ke kula ʻōlelo Haole ma laila, ʻaʻole pēlā ka pololei. ʻO ka nīnau kūpono, he aha lā ka mea e Hawaiʻi maoli ai ke komo ʻana i ka ʻōnaehana hoʻonaʻauao lehulehu ma Hawaiʻi nei?