Kā ka luna hoʻoponopono nota: Unuhi ʻia na Ākea Kahikina. Click here to read this article in English. 

ʻO kekahi makepono ma kēia au hou o nā hālāwai pūnaewele i lawe ʻia e ka wā maʻi ahulau, ʻo ia ka hoʻomaʻalahi ʻana i ke kūkākūkā ʻana o nā manaʻo mai kahi pae a i kahi pae.

Ka Ulana Pilina Badge Olelo Hawaii

He mea nui nō hoʻi kēlā ma nā mokupuni auwaea. Ma muli o ka maʻamau hou ʻo ka hoʻolele pūnaewele a me nā hālāwai Zoom, ʻaʻohe pono o ko Hawaiʻi poʻe e eʻe i ka mokulele no ka haʻi a me ka hoʻolohe ʻōlelo ʻana, ka nānā ʻana i kahi hōʻike kūʻānō, a i ʻole ke komo ʻana i nā hālāwai hoʻolālā me nā hoa hana ma o ka paeʻāina ʻAmelika.

Hiki iā kākou ke kūkākūkā kūʻānō me nā poʻe a puni ka honua. ʻOi aku nō ka leʻaleʻa ma ka huakaʻi kino ʻana, akā he makamae nō hoʻi ka hiki ʻana ke kūkākūkā i loko nō o nā ālaina ʻāina he nui.

Ke ʻākoakoa pū ka poʻe mai ʻō a ʻō i kahi pūnaewele like, e kālele ʻia ka hoʻohana ʻana i ka ʻōlelo hōʻoia ʻāina.

ʻO ia hoʻi, pēlā nō paha ma kahi mau hui.

ʻO ka ʻōlelo hōʻoia ʻāina penei, “he ʻōlelo paʻalula ia e ʻike a hōʻihi i nā Poʻe ʻŌiwi ma ke ʻano he puʻukū ʻāina kuʻuna lākou a me ka pilina e ʻonipaʻa ana ma waena o nā Poʻe ʻŌiwi a me ko lākou mau kulāiwi ponoʻī,” wahi a ka Native American Council. Ke hoʻokomo pū nā hālāwai pūnaewele i nā poʻe no nā wahi like ʻole, he kupanaha ka hoʻolohe ʻana i nā ʻōlelo hōʻoia ʻāina ma nā ʻano like ʻole.

Wahi a ka National Museum of the American Indian, he loina kuʻuna nō ka ʻōlelo hōʻoia ʻāina i hana ʻia i mau kenekulia ma nā kaiāulu ʻōiwi he nui. Hāʻawi aku ka hale hōʻikeʻike i kēia kahua ʻōlelo maʻalahi me he kinohi lā penei: “Hōʻoia mākou me ka mahalo i nā Poʻe ʻŌiwi a me ko lākou kulāiwi kupuna a mākou e ʻākoakoa ai, a me nā kaiāulu ʻŌiwi like ʻole e noho nei ma ʻaneʻi i kēia lā.”

Ma Hawaiʻi nei, ua hele a maʻamau nā ʻōlelo hōʻoia ʻāina ma nā hanahana moʻomeheu, ma nā pōʻaiapili kula, a me nā wahi hana keaka.

Molokai DHHL Hawaiian Homestead land near the Molokai Airport.
Hoʻokomo nā mea he nui ma o ko ke Kulanui o Hawaiʻi ʻōnaehana i kahi ʻōlelo hōʻoia ʻāina ma ke ʻano he māhele ia o nā ʻaha kūkā, nā hōʻikeʻike a me nā pūlima leka uila. Loaʻa i nā kula pākahi ma o ko UH ʻōnaehana i kā lākou ʻōlelo hōʻoia ʻāina ponoʻī i kikoʻī i ke ahupuaʻa a me ka mokuʻāina a lākou e noho nei. Cory Lum/Civil Beat/2021

Hoʻolaha pūnaewele ʻia nā ʻōlelo hōʻoia ʻāina like ʻole na UH ma ka namu Haole a me ka ʻōlelo Hawaiʻi, a nui a maiau ka manaʻo o laila. Penei kahi māhele o ka ʻōlelo hōʻoia ʻāina no ke kulanui kaiāulu ʻo Kapiʻolani:

“No ka pono o ke Kulanui o Hawaiʻi a me kona Papa o nā Kahu Kula, e hāʻawi kēia me ka hōʻihi i kēia Hōʻoia ʻĀina e hōʻoia ʻia ʻo Hawaiʻi ma ke ʻano he wahi ʻōiwi a me kona mau kupa e kapa ʻānō ʻia ai he Kanaka Maoli. Hoʻohanohano kēia ʻōlelo i ka ʻāina a mākou e kū ai a alakaʻi kēia i ke ʻano a mākou e ʻōlelo a e hana aku ai. Noi kēia i nā kānaka a pau ma ʻaneʻi i ko kākou noʻonoʻo a me ka hoʻohanohano ʻana i nā poʻe ʻōiwi, ʻo ia hoʻi nā puʻukū kuʻuna o ka ʻāina no nā hanauna he nui. Ua mōakāka ka nuʻukia o ke Kulanui o Hawaiʻi i ko mākou hoʻohiki i ka hānai ʻana i ke olapono o ko kākou mau poʻe ʻōiwi a me ko lākou mau kaiāulu ma o ke kaʻina hana akeakamai, a pēlā kākou e kākoʻo aku ai i ka ulu kaiāulu ʻana no ko kākou poʻe a me ka honua.”

Penei kahi mana i hoʻopuka ʻia no ko ke Kulanui o Hawaiʻi keʻena ʻo Place of Learning Advancement:

Papa huaʻōlelo hou

“E hoʻomaka kēia me ka hōʻoia ʻana i ka ʻāina a kākou e ʻākoakoa pū ai…he māhele kēia o kahi māhele nui e ʻike ʻia e nā Kānaka Maoli ʻo Papahānaumoku ʻo ia ʻo ko lākou kupuna wahine. Hōʻoia kēia i ko ka Mōʻīwahine ʻo Liliʻuokalani kuʻu ʻana i ke Aupuni Hawaiʻi a me kēia mau ʻāina ma lalo o ka pōpilikia a me ke kūʻē ʻana iā ʻAmelika e hōʻalo ʻia ai ka luku ʻia ʻana o kona lāhui. Hōʻoia hoʻi kēia iā Hāwaiʻi ma ke ʻano he mokuʻāina o ʻAmelika e noho hewa ʻia nei.”

He politika? ʻO ia nō. He politika mau nō ka loaʻa ʻāina ʻana.

Aʻo ʻia mai ka ʻōlelo hōʻoia ʻāina ma ke ʻano he haʻawina kahua e nā haumāna ma nā polokalamu kaiapuni a me nā kānaka e aʻo mai ana i ka ʻōlelo Hawaiʻi.

“Aʻo aku mākou i kā mākou mau kamaliʻi, ke kū lākou no ka ʻōlelo ʻana aku, e aho lākou e hōʻoia i ka wahi a lākou i hoʻokumu ai no ka hoʻopaʻa ʻia ʻana o nā inoa ʻāina ma ko mākou hāliʻa e ola ana. Ua ʻano like nō paha ia me ko nā Poʻe ʻŌiwi ʻAmelika e hana aku ai me ka hōʻoia ʻana i ko lākou mau hui, nā kūʻauhau, a me nā lāhui,” wahi a ʻIlima Choy, ʻo ia he kumu a he hana moʻomeheu. “Hana ʻia kēia ma ka haʻi ʻōlelo paʻalula a i ʻole ma ka hoʻolauna ʻia ʻana o lākou a me ko lākou ʻāina.”

Opinion article badge

Akā ʻaʻole i hoʻomaʻamau ʻia ke kaʻina hana ma nā ʻākoakoa no ka ʻoihana a me ke aupuni ma Hawaiʻi, a ma nā kaiāulu ʻē aʻe naʻe — e laʻa ʻo Portland, ʻOlekona — hoʻohana pinepine ʻia nā ʻōlelo hōʻoia ʻāina.

Akā naʻe, ʻaʻole nō paha kēlā ka mea kūpono, inā he mea paʻalula ia nā huaʻōlelo e hahai wale aku i kahi ʻano kaulana.

“Ma kahi pae, he pahuhopu maikaʻi loa ko ka ʻōlelo hōʻoia ʻāina, akā hiki paha i ua ʻōlelo nei ke lohe ʻia ma ke ʻano he lomi paʻakai ia ma kahi palapū,” wahi a Makiʻilei Ishihara, ʻo ia he kumu a he hana keaka. “E like me nā ʻōlelo penei, ʻHōʻoia mākou, aia mākou ma nā ʻāina o kēia poʻe ʻŌiwi i ʻaihue ʻia a i ʻole e noho hewa ʻia,’ ‘o ia ka mea e nūnēnūnē ai kēia i ka mea kikoʻī a ka hui e hana aku ai e hoʻopili a e hāʻawi aku i kēia mau kaiāulu ʻŌiwi a lākou e hōʻoia aku ai?”

Eia naʻe, he kinohi nō ia ka ʻōlelo wale ʻana i nā huaʻōlelo o ka moʻolelo a me ke kūlana ʻānō o kahi ʻāina a me kona poʻe. Ua loaʻa iā Hawaiʻi kahi ʻōlelo hōʻaloʻalo no ka hahai lohi ʻana i nā ʻano kaulana e hana ana ma ʻAmelika. Ua aʻo aku nei kekahi iaʻu i kahi mea hoʻomakeʻaka, “Ke kani ka hola ʻelima ma ka Pae Komohana, ma Hawaiʻi, ʻo ka makahiki 1959 ma laila,” a he ʻoiaʻiʻo nō ia no nā makahiki he nui.

Akā, na kēia au hou o nā hālāwai pūnaewele a me ka hoʻolelo kūʻānō e kāpae i kēlā ʻōlelo hōʻaloʻalo. No laila, ma mua o kou hoʻomaka ʻana i kēia hālāwai aʻe, e noiʻi iki i mau ʻōlelo hōʻoia ʻāina. 

Ua kākoʻo ʻia kēia papahana e ka ʻOhana o Harry Nathaniel, Levani Lipton, ka ʻOhana Mar, a me Lisa Kleissner.

Support Civil Beat during the season of giving.

As a small nonprofit newsroom, our mission is powered by readers like you. But did you know that less than 1% of readers donate to Civil Beat?

Give today and support local journalism that helps to inform, empower and connect.

About the Author