Kā ka luna hoʻoponopono nota: Unuhi ʻia na N. Haʻalilio Solomon. Click here to read this article in English. 

WAKINEKONA — Aia nō nā kaiāulu ʻōiwi a puni ka ʻāina nei ke ʻauamo nei i ke kaumaha o ka huli aniau, ʻo ka wā maloʻo paha ia ma ke Komohana, ʻo ka pūkai ʻana hoʻi o ke koʻa ma kai loa o Hawaiʻi.

No ia mea, ua makemake ʻo Kenekoa U.S. Brian Schatz, ka luna hoʻomalu demokalaka no ka Indian Affairs Committee, e hoʻolohe pono kona pepeiao i nā luna alakaʻi o nā kaiāulu ʻōiwi no nā pilikia o lākou e huli alo nei, ʻoiai ka hōkūhele e hele mai nei a mehana, a me ke ʻano o ke aupuni pekelala e kākoʻo ai i ke ʻano e hele ai a maʻa lākou i loko o kēia au hou.

Ma loko o kekahi ʻAha hoʻolohe i ka Pōʻakolu nei, ʻōlelo aʻela ʻo Schatz, he manaʻo nō kona e hoʻokomo mai i kānāwai — i māhele nō hoʻi paha ia no ko Pelekikena Biden papahana hoʻolako ʻōnaepuni e hiki nei, he $2 kiliona kālā — ʻo ka pono mua, ʻo kona hoʻolohe ʻana aku i nā leo ʻōiwi e pili ana i ka mea e puka ai, a e hāʻule ai hoʻi.

ʻO ka huli aniau kekahi o nā pahuhopu nui loa o ua kenekoa nei, pēlā nō mai kona wā i noho kiaʻāina lukānela ai no Hawaiʻi.

“ʻO nā wahi e wehe ai nā hihia o ke aniau, ʻaʻole ma loko o nā pakuhi makaʻaha, nā ʻai ʻauhau, nā papahana hōʻeuʻeu wale nō, ʻaʻole hoʻi paha ma ka wao hoʻonohonoho,” i ʻōlelo ai ʻo Schatz. “Aia nō ma ka hoʻōla maoli ʻana i ka ʻāina, i ka wai, nā kahawai, a me nā loko. He pono loa ke komo mai i ia mau ʻano ʻike kupuna a kūpaʻa i loko o kekahi ʻano kulekele aniau o kākou e hoʻoholo ai.”

Ua ʻākoakoa maila nā luna makaʻāinana no kekahi mau lāhui ʻōiwi o Maleka ma ke pākaukau poepoe e kūkā ai, pēlā pū me ka CEO o nā Kula ʻo Kamehameha, ʻo Jack Wong lāua ʻo Kaʻeo Duarte, ka hope pelekikena o Community and ʻĀina Resiliency ma ka waiwai noho kahu.

Ua huliāmahi lākou i ke kūkā ʻana no ke koʻikoʻi o ke alu like pū ʻana me nā kaiāulu ʻōiwi i ka wā e hoʻoholo manaʻo ai, a ua kuhi pono ʻia he papahana ma Kaʻūpūlehu ma ka mokupuni ʻo Hawaiʻi, he papahana ia e hiki ai i ka laupapa ke “hoʻomaha” e ola ai kona kaiaola kai.

“Ua puka nō me ka ʻoi aku o ka maikaʻi ma mua o ko ka mea i mahuʻi mua ʻia,” wahi a Duarte. “Ke hoʻi maila nō ka pono i ia mau mea ola me ka wikiwiki ʻoi aʻe i ka mea i manaʻo ʻia, aia nō ke kaiāulu, lākou pū me ke aupuni a me nā mea ʻimi noiʻi a akeakamai hoʻi, ke kūkulu nei he papahana kū i ka wā lōʻihi i kanu ʻia kona mole ma nā pono ʻōiwi, a ʻo ia mea ke koʻikoʻi nui loa, ke komo ʻana mai o ka ʻike naʻauao o ka poʻe kupa o ia ʻāina.”

ʻO kekahi o nā ālaina o nā lāhui ʻōiwi o Maleka me nā lāhui ʻōiwi ʻē aʻe e huli alo nei, ʻo ka ʻimi ʻia aku e ke aupuni pekelala e kamaʻilio pū ai. He hopohopo nō hoʻi ko kekahi o lākou, he hoʻokūkū nō nā lāhui ʻōiwi i ke kālā mai loko mai o ka waihona hoʻokahi a ke aupuni e hoʻolako ai, ma ia mea, ʻo kekahi ʻano e kūkulu hou ʻia ai ka ʻōnaepuni, a i ʻole e kau ʻia i kēia manawa no ka hoʻoponopono no ka wā i hala, he liʻiliʻi nō a he hoʻokakale pāmalō hoʻi.

Wahi a Amber Torres, ka luna hoʻomalu no ka lāhui Walker River Paiute, ke kaukaʻi nui nei kona lāhui i ka hānai pipi a me ka mahiʻai, pēlā nō ko lākou pilikia i ka wā maloʻo ma nā makahiki i hala he 15. ʻŌlelo ʻo ia ʻo ka wai i emi loa, pēlā nō i emi ai ka loaʻa o ka mahiʻai ma ka pākēneka 40, a ʻo ka ʻāuna pipi ma ke 50%.

Ua hoʻāʻo nui ia lāhui ʻōiwi e hoʻohuli i ka ʻōnaehana hanawai i ʻano kūikawā, eia kā lawa ʻole auaneʻi ke kālā e kō ai ia hana. Wahi a kekahi o kona mau hoahana i ʻōlelo ai i ke kōmike, ua hoʻolei ʻia nā paipu hanawai he 44 mile ka lōʻihi, ʻo ka nui o ke kālā pekelala i loaʻa mai iā lākou e hoʻolei ʻia ai he hoʻokahi wale nō mile, he $2.1 miliona. Me kēlā, he kauō lemu wale iho nō ka holo ʻana o ka papahana.

“He ʻike kākou a pau, i ka wā i hala, ʻaʻole lawa ka hoʻolako kālā i ko ka Indian Country a me nā papahana a mākou e makemake nei e lawelawe ma ko mākou mau ʻāina ponoʻī,” wahi a Torres i ʻōlelo mai ai. ʻO nā ʻano a ke aupuni pekelala e loiloi ai i ke kūpono me ka ʻole o ka hoʻolako kālā ʻana i nā lāhui ʻōiwi, he mea hoʻi ia e “hukihuki aʻe ai mākou kekahi me kekahi.”

“He mea kohu ʻole maoli, kohu ʻole ka mea e noa ai i kekahi a kapu ai hoʻi i kekahi aku,” i ʻōlelo hou maila. “He pono ka hiki ke alu pū kākou no nā hanauna ʻehiku o mua aʻe, ʻo nā mea ʻelua wāwae, ʻo nā mea ʻehā wāwae hoʻi.”

ʻO ko Alaska kenekoa Maleka ʻo Lisa Murkowski, ʻo ia ka hope luna hoʻomalu o ka Indian Affairs Committee, a ʻo ka hoa lepupalika hoʻokahi nāna i komo i ka ʻaha hoʻolohe o ka Poʻakolu nei, ua ʻōlelo nei ʻo ia, ua ʻike ʻē nō nā kaiāulu ʻōiwi o kona mokuʻāina i nā loli ma ko lākou mau kaiaola ma muli o ka huli aniau.

ʻO ka poʻe alualu holoholona, wahi āna i ‘ōlelo ai, ke ʻike lā nō lākou i nā pilikia ʻano ʻē e make nei nā sila, ua ʻike pū hoʻi i ka holo ʻana o nā koholā bowhead i kai loa aku. Ke ʻaʻai ʻia aʻela nō ʻo kapa kahakai, he mau biliona hoʻi e hoʻokaʻa ai no ka hoʻoponopono ʻana.

ʻO ke kūkā pū ka pono, ʻo ia ka ʻōlelo a Murkowski, a he pono ke “kū i ka ʻoiaʻiʻo me ka manaʻoʻiʻo ke kūkā pū ai.”

I ka wā i nīnauele ʻia ai e Civil Beat, ʻōlelo aʻe nei ʻo Schatz, he pinepine kūpono ʻole nā hoʻopalaleha ʻana o ke aupuni pekelala ke kūkā mai me nā aupuni ʻōiwi a me nā lāhui ʻōiwi ʻē aʻe no nā kuleana mālama ʻāina; ma kona ʻano hoʻi ʻo ka luna hoʻomalu, ke kūlia nui lā ʻo ia i ka hoʻololi ʻana i kēlā kūlana.

“ʻO ko mākou makemake, ʻo ka hōʻike ʻana aʻe i ko mākou hoʻolono pono maoli ʻana, me ka ʻeleu hoʻi, a e palapala ana nō mākou i ko lākou mau manaʻo, pēlā e hoʻoholo ʻia ai i ka wā kau kānāwai,” wahi a Schatz. “ʻO kekahi māhele aʻe o kēia, ke ʻimi maoli nei mākou i mau manaʻo alakaʻi.”

ʻOiai, ua ʻae aku nei ʻo Congress he pūʻulu kālā hoʻokanaaho coronavirus he $1.9 kiliona, ʻōlelo ʻo ia ʻo ka wā kēia e huli ai ke alo i ko Biden mea e noi nei, e hoʻokāʻoi i ka ʻōnaepuni o ka ʻāina ʻo Maleka me ka hoʻoikaika ʻana ma ka ʻaoʻao hoʻīkehu maʻemaʻe ma ka hoʻokaʻa ʻana he $2 kiliona i kālā pekelala. ʻŌlelo ʻo Schatz, he pono koʻikoʻi ke komo ʻana o nā kaiāulu ʻōiwi i loko o ia kūkā ʻana.

“ʻO nā hoʻohiki kālā, nā kulekele hoʻohuli ʻano ʻē hoʻi e hoʻokomo ʻia ana e pili ana no ka huli aniau, he mau mea hoʻi ia e lohe maoli ʻia ai nā leo o nā kaiāulu ʻōiwi ma ke komo a kālai ʻana hoʻi o lākou i ka hua o ia kūkā ʻana, me ke kaulona nui ʻana i ko lākou mea e hemahema ai, a me ko lākou ʻike kupuna,” i ʻōlelo ai ʻo Schatz.

Kuhi akula ʻo ia i nā ālaina o ka lāhui Walter River Paiute ma ka hōʻano hou ʻana i kona ʻōnaehana hanawai.

A pō ka lā, wahi a Schatz, ʻo ka nui o ke kālā e pono ai ia lāhui, e mālama ʻia ai ka wai, e hoʻōla ʻia ai nā kaiaola, a e pakele ai hoʻi lākou ma ka ʻaoʻao hoʻokele waiwai, he mau ʻumi miliona kālā, a ma loko hoʻi o ka moʻohelu kālā pekelala he $4 kiliona, he mea hiki nō paha ke hoʻokaʻa ʻia.

“ʻO ia nō ke ʻano ʻike a mākou e ʻimi nei, e pono ai hoʻi,” wahi a Schatz. “ʻO ia ka ʻike e loaʻa ʻole mai ana mai loko aʻe o ke kūkā kūkulu manaʻo ma Wakinekona D.C., a pēlā nō mākou i mālama aku ai i ia ʻaha hoʻolohe.”

Ua kākoʻo ʻia kēia papahana e ko Harry Nathaniel ʻOhana, Levani Lipton, lāua ʻo Lisa Kleissner.