Kā ka luna hoʻoponopono noka: Unuhi ʻia na N. Haʻalilio Solomon. Click here to read this article in English. 

Ua kuhihewa ihola ʻo Brian Keaulana, he ʻaukai a alakaʻi kaiāulu hoʻi no Mākaha mai, ua hala ʻē ke kūlana kūpilikiʻi loa o ka maʻi ahulau i ka wā o kona makuahūnōai kāne i hala ai i ka maʻi COVID-19 i Pepeluali nei.

ʻO ka mokuāhua ʻana ihola nō ia o ko Keaulana naʻau ma muli o kona ʻike ʻana i nā kaha Komohana i ka loʻohia ʻia i ka piʻi ʻinoʻino ʻana o nā maʻi ʻana i ke coronavirus ma nā pule ʻelua i hala ʻoiai kona hōlapu ʻana a puni ke aupuni, he mea na nā luna hoʻomalu olakino e hoʻāhewa nei, i hewa hoʻi i ka poʻe i ʻō ʻole ʻia i ka lāʻau koʻokoʻo a me ka mana o ka maʻi ʻo delta he haehae kona ʻano.

I ka Poʻahā i hala, ua hōʻike mai ko Hawaiʻi Keʻena Olakino he 365 mau maʻi ʻana ma loko o nā kaiahome nui he ʻekolu e lawa ai ʻo Oʻahu Komohana i loko o nā pule nei he ʻelua – i ʻaneʻane hoʻi ia i ka hapahā o nā maʻi ʻana he 1,532 a puni ka mokupuni.

No Waiʻanae nā maʻi ʻana he 132, ʻo ia ka nui loa ma mua o ko Oʻahu mau wahi ʻē aʻe a pau, hahai ʻia mai nō e ʻEwa, nona he 129 a me Kapolei, nona he 104. No ia mau kaiahome hoʻi ka ʻuʻuku loa o ka poʻe i ʻō ʻia i ka lāʻau koʻokoʻo, ma waena o ke 35% me 45%.

Wahi a Jacob Schafer, ʻo ia ke alakaʻi no ke kāohi ʻana i ka maʻi lele ma ka Waiʻanae Coast Comprehensive Health Center, he mau hapa wale nō ia mau helu no nā maʻi e lele maoli ana ma ʻō a ma ʻaneʻi o ke kaiāulu ma muli o ka poʻe maʻi ʻōuli ʻole a me ka poʻe i maʻi ihola, ʻaʻole naʻe i hoʻāʻo ʻia.

“I ka nānā ʻana i ke ʻano e hōlapu ai ka maʻi lele, ʻo ka heluna ʻoiaʻiʻo, ua hoʻonui ʻia aʻe nō ma ka ʻeono a 24 paha ma luna o ka mea i helu ʻia,” wahi a Schafer. “No laila, ma ia mau helu koho ʻana, aia paha he kaukani mau kānaka i loaʻa i ka maʻi.”

Wahi a Schafer he “moehewa” no ka poʻe hoʻokolokolo i nā pilina i lele ai ka maʻi i ko lākou wā o ka noke ʻana e hoʻokokoke aku i ka hōlapu ʻana aʻe o ka maʻi.

“Aia nō a ʻike ʻia he lele ʻana o ka maʻi, ua maʻi ʻē ihola ke kanaka, a ua hōlapu ʻē akula ka maʻi i nā kānaka i hoʻopuni mai iā ia,” i pane hou ai ʻo ia, me ka ʻōlelo pū mai he 15% o ka poʻe i hoʻāʻo ʻia ua maʻi nō, he poʻe nō kā hoʻi i ʻō mua ʻia i ka lāʻau koʻokoʻo. 

ʻŌlelo mai nā luna hoʻomalu olakino, ʻo ka piʻi ʻino ʻana i ka wā i hala iho nei i hahai ʻia e kekahi mau mahina emi o ka hōlapu ʻana, ma muli nō ia o ka mana o ka maʻi he delta, pēlā pū me ka hele ʻana a ʻuʻuku ka poʻe i lawe i ka ʻō ʻia i ka lāʻau koʻokoʻo.

“ʻO nā wahi e nui loa ai ka maʻi COVID, ua like me nā wahi e noho ʻia nei e nā kānaka ʻuʻuku o ka ʻō ʻia i ka lāʻau koʻokoʻo,” wahi a Schafer.

Ua kuhikuhi pū aʻela ʻo ia i kekahi kumu paha o ka hōlapu nui ʻana, ʻo ka “uluhua i ka maʻi ahulau,” me ka ʻōlelo pū mai ua ʻaikena paha ka hapa nui o ka poʻe i ke komo ʻana i ka palenuku, ka hoʻokaʻawale ʻana, a me ka ʻākoakoa ʻana ma ke ʻano nui i hoʻokaupalena ʻia ihola.

Manaʻo ihola ʻo Keaulana, ʻo kekahi kumu o ke kānalua ʻana o kekahi poʻe o kona kaiāulu i ka ʻō ʻia ʻana i ka lāʻau koʻokoʻo, ʻo nā makahiki lōʻihi o ko lākou hoʻopalaleha ʻia ʻana i ko lākou wā e ʻalo ana i nā mea kūpilikiʻi, e laʻa ka ka nele i ka lawa ʻole o ke kauhale, ka hoʻonaʻauao, a me nā hemahema o ka ʻoihana lapaʻau olakino a ʻōnaepuni hoʻi, ke hoʻohālike ʻia aku me ko nā wahi ʻē aʻe i ʻoi aku o ka waiwai.

“Nui nā manawa i emi ai ka hilinaʻi ʻana,” wahi e Keaulana.

Ua hoʻokikina aʻela ke kāpena kiaʻiola i pau i ka poʻe e ʻō ʻia i ka lāʻau koʻokoʻo, me kona kapa ʻana iā ia he mea hoʻopakele ola.

“Ke pili nei nō ʻoe, ʻaʻole i kou ola wale nō, i ke ola hoʻi o ka poʻe e puni ana ʻoe, he poʻe i aloha ʻia nāu,” i pane ai ʻo ia.

Ua huakaʻi mai i Oʻahu nei i kēia pule he hui no ka Center for Disease Control and Prevention, ma kēia mau pule e hiki mai ana, e ʻimi ʻike ana lākou me ka ʻemo ʻole ma loko o ke kaiāulu. Ke ʻohiʻohi aʻela lākou i nā ʻike mai nā kaiāulu Kanaka Maoli e Poʻe Mokupuni Pākīpika i mea e hoʻomaopopo ai i nā kumu maoli a kumu pilikanaka e kānalua ai ka manaʻo i ka ʻō ʻia i ka lāʻau koʻokoʻo.

Wahi a Leinaala Kanana, ʻo ia ke alakaʻi no nā hana lawelawe no ka lapaʻau olakino ma ka hale lapaʻau o Waiʻanae, nui nā kauhale ma ia kaiāulu e noho ʻia nei e nā hanauna lau, pēlā e māhuahua aʻe ai ia ʻano manaʻo ma waena o nā hui kanaka he nui i like ʻole o ka makahiki. 

“Aia nō a kuhikuhi ʻia he maʻi ʻana, ua maʻi ʻē ihola ke kanaka, a ua hōlapu ʻē akula ka maʻi i nā kānaka i hoʻopuni mai iā ia.” — Jacob Schafer, Waiʻanae Coast Comprehensive Health Center

Walaʻau pinepine ʻo Kanana i ka poʻe kānalua i ka ʻō ʻia i ka lāʻau koʻokoʻo. Wahi āna, makaʻu nō kekahi poʻe i nā hopena ʻino he kaʻa lōʻihi ko lākou mau ʻana, ʻo kekahi poʻe hoʻi, me he lā ke hoʻoweliweli ʻia nei lākou e kēia mea a lākou e manaʻo ikaika nei he “hoʻolaha manaʻo” na ke aupuni i o lākou.

Ua hōʻike mai kekahi poʻe he nui, he kūʻēʻē ka lāʻau koʻokoʻo i ko lākou mau manaʻo ma ka ʻaoʻao hoʻomana, wahi āna.

“Nui ka poʻe e hoʻohuli auaneʻi paha i ko lākou manaʻo inā he pōpilikia i hekau ma luna o ko lākou ʻohana a mau hoapili paha, pēlā e pā ʻiʻo loa ai ke kanaka i kēia kūlana,” wahi a Kanana.

I ka Poʻahā nei, ua loaʻa i ka poʻe limahana a pau o ka Waiʻanae Coast Comprehensive Health Center he leka uila e hōʻike ana he koina no lākou ka ʻō ʻia i ka lāʻau koʻokoʻo ma mua o ka lā mua o ʻOkakopa ma muli o ka piʻi ʻana aʻe o ka hōlapu o ka maʻi ma waena o ke kaiāulu, wahi a Schafer, me kona aʻoaʻo pū ʻana i ke kanaka i loaʻa iki i ka maʻi, he nanulu a kunukunu paha, e hele e hoʻāʻo ʻia nō. 

ʻO Cedric Gates, he lunamakaʻāinana no ka Mokuʻāinana nāna e kū ana no ia moku, ua ʻōlelo maila ʻo ia he hana nui ke kaulike ʻana i kona hōʻihi ʻana i ka mana o ka poʻe i ke koho e ʻō ʻole ʻia ai i ka lāʻau koʻokoʻo a me kona kuleana ʻo ka paipai nui ʻana i ka poʻe e ʻō ʻia aku nō no ka hoʻopalekana ʻana i ke kaiāulu.

Hoʻouna pinepine ʻia e kona mau hoaaloha iā Gates nā ʻōlelo ma Instagram e hōʻike ana i ka hoʻonaʻauao hewa a me nā manaʻo e kākoʻo ana i nā ʻōhumu ʻino.

E hana pili pono ana ʻo ia me nā wahi piko hoʻō lāʻau koʻokoʻo e mālama ʻia ai he mau hanana hoʻonaʻauao kaiāulu me ke alu like ʻana me ka poʻe mākaʻi e ʻākoakoa nui loa ʻole ai kānaka ma kahakai a ma nā pāka paha.

“Manaʻo au ua pono ke alu like a hana ʻia he kuʻikoli,” i pane ai ʻo Gates. “Ua hiki nō ke hōʻihi aku i ka manaʻo o haʻi ʻaʻole e ʻō ʻia ʻo ia i ka lāʻau koʻokoʻo, a ma ka wā hoʻokahi nō, hiki hoʻi ke paipai aku i ia hana me ka hoʻonaʻauao ʻana me nā ʻike ʻoiaʻiʻo kūpono i ʻole ai e hoʻoholo manaʻo ka poʻe ma muli o ka hoʻonaʻauao hewa ʻia.